Stuntelen in de liefde, wie doet dat niet? Volgens Eric Fromm is liefhebben een kunst, een kunde die we moeten leren. Jan Drost en Alain de Botton zijn dit met hem eens. Volgens Dirk de Wachter (Belgisch psychiater) is het allemaal een toevalstreffer, een kwestie van ‘chance’. Wat is liefhebben voor ons? Welke problemen en successen ervaren wij in liefdesland? Wat kunnen we van de wijzen en van elkaar leren in dit opzicht? In de cursus kunst van liefhebben bekijken we diverse situaties en verhalen. Aan de hand van wat ‘wijzen’ ons vertellen en wat we zelf denken en ervaren, onderzoeken we wat liefde en liefhebben is voor ons.
Opbouw van de cursus: De cursus bestaat uit een drietal wekelijkse bijeenkomsten van elk drie uur. De data zijn 27 februari, 5 en 12 maart. De eerste bijeenkomst staan we stil bij de problematische kant van liefhebben. We hebben het over liefde in relaties maar ook over zelfliefde. De tweede bijeenkomst staan we stil bij de ontwikkeling van huwelijk en relaties in de geschiedenis, en kijken we wat Plato ons kan vertellen over de diverse vormen van liefde en liefhebben. In de derde bijeenkomst vertellen actuele wijzen als Jan Drost, Alain de Botton en Jan Geurtz ons waar het nu werkelijk om draait en hoe we liefhebben wel of niet kunnen leren. En bovenal putten we uit elkaars wijsheid, want wie het weet, mag het zeggen.
Voorkennis of niveau: De cursus kunst van liefhebben is te volgen zonder enige voorkennis of specifiek opleidingsniveau. Deze cursus maakt deel uit van een drieluik. De cursussen ‘burnout & bezieling’ en ‘geweldloze & verbindende communicatie’ zijn de andere twee delen van dit drieluik.
Kosten: Deelname kost €140,00. Minimaal 5, maximaal 12 deelnemers. Je kunt je gratis registreren voor deelname via Eventbrite. Een betalingsverzoek volgt later. Mocht de cursus onverhoopt niet doorgaan, krijg je de inschrijvingskosten retour.
Kortingsmogelijkheden: Meld je je met twee personen aan dan is er voor de hoofdaanmelder 10% korting op de cursusprijs. Meld je je met drie personen aan dan is er voor de hoofdaanmelder 20% korting op de cursusprijs. Je kunt je met maximaal 4 personen aanmelden waardoor de korting voor de hoofdaanmelder kan oplopen tot 30% van de cursusprijs. Iedere deelnemer kan op deze manier korting verwerven op de cursusprijs. Dit doe je door via eventbrite het benodigde aantal plekken te reserven op jouw naam en later op het betalingsverzoek te vermelden voor wie jij de aanmelding en de betaling regelt.
Mensen die gebruik mogen maken van de Rechtop coupon kunnen zichzelf aanmelden en krijgen een betalingsverzoek op maat.
Meer informatie over het totale cursusaanbod vind je hier.
Ethiek gaat over de keuze tussen goed en kwaad, over wat je behoort te doen. Weet jij altijd het juiste te kiezen? Is het altijd zo eenduidig wat het juiste is om te doen? En waarom denkt een ander er zo anders over dan jij of ik? Waarom begrijpen we elkaar niet en kunnen niet tot overeenstemming komen wat te doen? Ethische denklijnen gaat over de verschillende invalshoeken waarop je ethische kwesties kunt bekijken. Het gaat over nutscalculatie (utilisme), over principiële afspraken, over deugd en plicht, maar ook over recht van de sterkste en de slimste. Het gaat over hoe je als individu kiest en handelt, maar ook als burger in een gemeenschap en beleidsmaker.
De cursus ethische denklijnen is samen met de cursussen ‘kijken naar religie’en ‘humanisme’ onderdeel van het drieluik ethiek en metafysica. De laatste twee cursussen zijn nog in ontwikkeling.
Opbouw van de cursus: De cursus bestaat uit 6 bijeenkomsten van elk 3 uur. De lessen worden eens per week aangeboden. Cursusdata 31 januari, 14 februari, 6 en 20 maart, 3 en 17 april. De eerste bijeenkomst is voor kennismaking, inleiding in de ethiek en politiek als ethische cultuurdrager. We verkennen een eerste ethisch dilemma. De tweede bijeenkomst maken we kennis met een ethische matrix. We verdiepen ons in utilisme (Bentham en Mill) en contractualisme (Rawls) als twee ethische denklijnen van de matrix. Ook deze bijeenkomst, evenals alle overige, verdiepen we ons in een nieuw ethisch dilemma. De derde bijeenkomst kijken we naar de andere twee denklijnen van de matrix: de deugdethiek van Aristoteles en de plichtsethiek van Kant. En natuurlijk een nieuw dilemma. De vierde bijeenkomst staat in het teken van de religieuze ethiek, maar kijken we ook naar Levinas. De vijfde bijeenkomst kijken we naar ethiek zoals je die bij dieren in de natuur kunt vinden. Daar tegenover zetten we de ethiek van de economie. Twee vreemde invalshoeken voor ethiek? Laten we dat onderzoeken! We sluiten af met Arendt als voorbereiding op de zesde bijeenkomst. De zesde bijeenkomst stellen we samen in overleg. We bekijken samen een film om de diverse ethische denklijnen te herkennen. En/ of alle deelnemers brengen hun eigen dilemma in. Daarmee ronden we de cursus af.
Voorkennis of niveau: De cursus ethische denklijnen is te volgen zonder enige voorkennis of specifiek opleidingsniveau.
Kosten: Deelname kost €275,00. Minimaal 5, maximaal 10 deelnemers. Je kunt je gratis registreren voor deelname via Eventbrite. Een betalingsverzoek volgt later. Mocht de cursus onverhoopt niet doorgaan, krijg je de inschrijvingskosten retour.
Kortingsmogelijkheden: Meld je je met twee personen aan dan is er voor de hoofdaanmelder 10% korting op de cursusprijs. Meld je je met drie personen aan dan is er voor de hoofdaanmelder 20% korting op de cursusprijs. Je kunt je met maximaal 4 personen aanmelden waardoor de korting voor de hoofdaanmelder kan oplopen tot 30% van de cursusprijs. Iedere deelnemer kan op deze manier korting verwerven op de cursusprijs. Dit doe je door via eventbrite het benodigde aantal plekken te reserveren op jouw naam en later op het betalingsverzoek te vermelden voor wie jij de aanmelding en de betaling regelt.
Mensen die gebruik mogen maken van de Rechtop coupon kunnen zichzelf aanmelden en krijgen een betalingsverzoek op maat.
Meer informatie over het totale cursusaanbod vind je hier.
Levenskunst…de kunst te leven…de kunst een goed leven te leiden…gaat over de vraag hoe je omgaat met jezelf en anderen, en de lotgevallen die je in het leven overkomen. Je kunt je natuurlijk door geloof, politiek of anderen laten vertellen hoe je je leven dient te leven. Maar biedt dit je voldoende houvast voor zingeving in je eigen leven? Wat is voor jou een ‘gelukt’ leven? Hoe essentieel is ‘gelukkig’ zijn, en kun je ook gelukkig zijn als niet alles loopt zoals je verwacht of wenst? Een cursus levenskunst geeft je geen pasklare antwoorden. Maar deze cursus biedt je wel de mogelijkheid om samen met anderen na te denken over de kunst een goed leven te leiden.In de cursus klassieke levenskunst doen we dit aan de hand van een 6-tal filosofielijnen (Socrates, Aristoteles, Epicurus, Stoa, Cynici-Sceptici en Augustinus).
Opbouw van de cursus: De cursus bestaat uit een zestal bijeenkomsten van elk drie uur (Data 5 en 26 februari, 11 en 25 maart, 8 en 22 april). We starten met een algemene inleiding. Daarna gaan we per les het gedachtegoed van een filosoof of een filosofische denklijn verkennen. Er wordt eveneens aandacht besteed aan de maatschappelijke ontwikkelingen van de betreffende tijd waarin de filosoof of filosofen leefden. Per les wordt een filosofische tekst en praktische oefeningen of aanwijzingen aangeboden voor zelfstudie.
Voorkennis of niveau: De cursus klassieke levenskunst is te volgen zonder enige voorkennis of specifiek opleidingsniveau.
Kosten: Deelname kost €275,00. Minimaal 5, maximaal 12 deelnemers. Je kunt je gratis registreren voor deelname via Eventbrite. Een betalingsverzoek volgt later.
Kortingsmogelijkheden: Meld je je met twee personen aan dan is er voor de hoofdaanmelder 10% korting op de cursusprijs. Meld je je met drie personen aan dan is er voor de hoofdaanmelder 20% korting op de cursusprijs. Je kunt je met maximaal 4 personen aanmelden waardoor de korting voor de hoofdaanmelder kan oplopen tot 30% van de cursusprijs. Iedere deelnemer kan op deze manier korting verwerven op de cursusprijs. Dit doe je door via eventbrite het benodigde aantal plekken te reserveren op jouw naam en later op het betalingsverzoek te vermelden voor wie jij de aanmelding en de betaling regelt.
Meer informatie over het totale cursusaanbod vind je hier.
We zijn koopziek, volgens Barber (2008) en verworden tot
infantiele consumenten die genadeloos gemanipuleerd wordt op de zogenaamde
vrije markt. Volgens topman Verwaayen is het allemaal onzin en is de consument
oud en wijs genoeg om zelf te bepalen. Gevoelseconome
Prast is het hier deels mee eens, maar vindt ondertussen wel dat de consument vrijwillig
tegen zichzelf in bescherming moet worden genomen door de overheid (liberaal
paternalisme heet dat). Wijffels herkent de kritiek van het infantiele
consumentisme en denkt dat we een noodzakelijke groeipijn doormaken en hier
wijzer uitkomen. We moeten kritische consumenten worden, zelf verantwoordelijk
zijn en elkaar, en vooral de ondernemers, daarop aanspreken.
Hoe worden we kritische
consumenten? Wat is er nodig om de mens wakker te schudden uit zijn flegmatieke
houding? Aan moraliseren hebben we een hekel, maar wat raakt ons wel op een
juiste manier?
Consumeren maakt ons blij. Of het nu chocolade is of
een gadget, we krijgen er een kick van. En mogelijk achteraf een kater, als we
ons toch hebben laten verleiden tot iets waar we later spijt van hebben.
Consumeren maakt ons blij omdat we denken iets te missen, we zijn ‘behoeftig’
en lijden aan dit gemis. Dit is ook wat marketeers ons voorhouden: we missen
iets als we niet up to date zijn met de
meest mooie auto, de snelste computer, de slimste smartphone. We leven in een
liberale kapitalistische markteconomie en daar moet het geld rollen. Want anders
storten systeem en instituties in elkaar.
Het rendementsdenken is de taal die we hebben leren spreken, waarin we
elkaar verstaan. Concurreren, status verkrijgen, winnen en beter of slimmer
zijn dan de ander, macht verwerven… en de mate waarin we daarmee geld verkrijgen
is het bewijs dat we gelijk hebben en het goed doen. De ondernemer kijkt niet
verder dan zijn neus lang is. Waar de consument voor wil betalen wordt geleverd,
dat is de legitimatie. Moraal lijkt er in dit opzicht weinig toe te doen, en
wordt hooguit bepaald door de overheid die drank en drugs aan banden legt, en
het roken in publieke ruimtes verbiedt. Het inperken van de vrijheid van de
consument is een heet hangijzer in een liberale democratische staat. Want wie
bepaalt wat goed, gezond en moreel verantwoordelijk is? De overheid? Nee dan
liever de verstandige en autonome burger, die weet wat goed voor hem is…..
toch?
Autonomie en de rede
Wanneer ben je autonoom? Ben je volwassen en autonoom
als je officieel de leeftijd van 18 of 21 hebt bereikt? Je bent autonoom als je
je ‘welbegrepen’ eigenbelang kent en daar naar handelt. Maar wie bepaalt wat dat
‘welbegrepen’ eigenbelang is? Als individu blijf je altijd in zekere mate
afhankelijk van de context waarbinnen je leeft. Je familie, buren, collega’s,
de samenleving… Dus die bepalen mee wat wel of niet verstandig en daarmee ‘welbegrepen’
is. Wat is dat dan… ‘autonomie’? Volgens Aristoteles (384-322 v C) heeft de
mens ‘de rede’, en onderscheidt
hij zich daardoor van het dier. Aristoteles kende de mens drie zielsdelen toe: een vegetatieve die
gelijk staat aan de plantenwereld; een sensitieve die gelijk staat aan de
dierenwereld; en een menseigen ziel, de cognitieve of de rede. De vegetatieve
ziel staat voor overlevingsdrang, de dierlijke ziel voor het aangedaan zijn en
het zich kunnen verplaatsen, de cognitieve voor weten wat goed en kwaad is en
voor impulsbeheersing voortkomend uit de sensitieve ziel. Voor deze
impulsbeheersing is een kracht nodig, de wilskracht. Autonoom is dan diegene
die zich als mens optimaal gedraagt, zijn rede dus optimaal weet te benutten en
zich getraind heeft in deugdelijk handelen waardoor hij ook binnen een context uitstekend
weet te kiezen en zich te gedragen. Maar ja, oke, wat is dan die uitstekende
keuze als je vanuit de context te horen krijgt dat je als mens je technische
mogelijkheden moet benutten, en bijdraagt aan gezamenlijk verbetering door te wedijveren
met anderen? Juist omdat de mens vooral optimaal mens is dankzij de techniek en
de middelen die de ondernemer hem aanreikt? Want de mens is naakt en kwetsbaar
van zichzelf.
Het welbegrepen eigenbelang, de basis van de autonomie, waar vindt die haar
aangrijpingspunt? In de vegetatieve ziel omdat alles een kwestie van overleven
is? In de dierlijke ziel omdat het een kwestie van aangedaan en verleid worden
is, omdat het gaat om het opwekken van de begeerte? Of in de menselijke ziel,
de rede, die zonder enige angst voor sterven en onaangedaan door emoties weet
wat het goede en het kwade is? Of in alle drie? Wat is dan het brandpunt waarin
deze zielen samenkomen?
Wilskracht en schoonheid.
Om onze impulsen te beheersen hebben we een kracht nodig, de
wilskracht. Als we redeloos geregeerd worden door onze overlevingsdrang of onze
begeerte, is er sprake van wilszwakte (akrasia). Maar als we
overlevingsbehoefte en begeerte ontkennen en slechts vanuit de rede handelen,
zijn we dan wel als mens compleet? Kan de rede überhaupt tot een keuze komen
als het de input van de vegetatieve en dierlijke ziel mist? Weten we wat
belangrijk is en waar we naar verlangen als we die twee zielsdelen
uitschakelen?
Aristoteles hanteerde ook het begrip ‘catharsis’. Dit is een
ontroering die leidt tot het zuiveren van emoties en het herkennen van schoonheid
en goed en kwaad. Met de rede alleen kunnen we niet ontroerd raken, en evenmin
herkennen we via de rede de schoonheid van iets. Om te herkennen dat iets goed
of noodzakelijk is voor onze overleving hebben we onze vegetatieve ziel nodig. Om
te herkennen wat wij als individu nodig hebben voor onze ontwikkeling en ons
welbevinden hebben we de sensitieve ziel nodig. Impulsen uit de vegetatieve en
sensitieve ziel die bij elkaar aansluiten en elkaar versterken geven de
ontroering. De rede herkent de schoonheid of het kwaad in de ontroering en
stemt er al dan niet mee in. Ons verlangen naar schoonheid wijst ons vervolgens
de weg naar wat te doen. Dus alle drie de zielsdelen zijn betrokken bij dit
fenomeen ‘catharsis’.
De reclame de baas
Reclame spreekt ons aan in onze dierlijke, sensitieve ziel.
Het wekt onze lust op naar het object, en wakkert onze begeerte aan. Bovendien
levert reclame feitelijkheden en argumenten voor onze rede om overstag te gaan.
Aan ons om te checken of het ook goed is voor onze overleving via onze
vegetatieve ziel en of we niet te maken hebben met ‘fake news’. Daarvoor moeten
we ons regelmatig resetten om een en juiste en frisse kijk te houden. Kunst,
theater, muziek en natuurbeleving zijn hierin cruciaal. Aristoteles wist dat
al. Nu wij nog.
Een blogpost nav Tegenlicht meet Up Deventer ‘overleven in de chaos’, met aansluitend Filosofiecafé Deventer over ‘chaos’ (31/10 en 7/11-2019).
Is de wereld chaotisch? Ja, volgens sommigen wel. Ook in Deventer toonden mensen zich geraakt door dit onderwerp. Hoezo is de wereld chaotisch? We leven toch juist in een geordende en geregelde (westerse) wereld? Vrijwel alles is geprotocolleerd, wordt niet meer aan het toeval overgelaten. Toch beleven meerdere mensen de wereld als chaotisch, als iets waarvoor ze zich moeten afschermen en in bescherming nemen.
Overleven in de chaos: https://www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/kijk/afleveringen/2019-2020/overleven-in-de-chaos.html
Definities
Wat is er aan de hand? Wat is chaos dan precies? Volgens de
Griekse mythologie is chaos het ‘niets’ waaruit de eerste goden ontstonden. Vervolgens
schiepen die goden de wereld. Ook in Genesis, het bijbels scheppingsverhaal is
er sprake van chaos waarbinnen vervolgens orde ontstaat door scheiding van
hemel en aarde, licht en duisternis, water en land…. In de natuur- en wiskunde
is chaos een niet lineair deterministisch systeem, iets dat ogenschijnlijk
volkomen wanordelijk verloopt maar ondertussen toch exact bepaald wordt door
middel van logaritme.
Paradox
Dus chaos is niets, een leegte, en tegelijk een wanordelijke
onherkenbare volheid van prikkels en elementen. Misschien hebben we met deze
paradox de beklemming te pakken die mensen bedoelen als ze zeggen de wereld als
chaotisch te ervaren? De leegte zit dan vooral in de betekenisloosheid die door
wanorde in de overvloed van informatie wordt veroorzaakt. Er is een veelheid
van prikkels, van ‘iets’ waar je je toe hebt te verhouden, maar dit niet kunt
omdat je er geen betekenis aan kunt geven. Met deze laatste zin wordt heel
duidelijk dat het wel of niet ervaren van chaos een persoonlijke en subjectieve
beleving is. Want ‘jij’ neemt de wereld als chaotisch waar en ‘jij’ kunt hier
wel of niet betekenis in vinden of aan toekennen.
Fijn?
De meeste mensen vinden het niet fijn om chaos te ervaren. Slechts een enkeling reageert enthousiast. Dat is op zich ook bijzonder. Want waardoor kan iemand enthousiast worden bij chaos? Als je doorvraagt blijkt dat iemand zich aangesproken voelt in zijn creativiteit. ‘Heerlijk, chaos! Ik ben nu vrij om er die vorm aan te geven die ik wil, die ik belangrijk vind!”. Als chaos je niet bang maakt, dan doet het bij uitstek een beroep op je betekenis-gevende, ordenende en probleemoplossend vermogen. Want dat is iets dat wij, mensen, bij uitstek kunnen; problemen oplossen, iets betekenis geven, iets door een technische oplossing naar onze hand zetten. Dus chaos zet ons denken in gang. Dat hebben filosofen in de oudheid ook al ondervonden. Zo ontstonden de systemen van Plato en Descartes, en vele anderen. Daarom kan journalist Stein ook schrijven in Trouw 2002 dat ons denken gebaat lijkt te zijn bij een groeiend besef van chaos en verval.
Wat neem je waar?
Maar is er dan geen grens? Je kunt toch niet alles
aan? En hoe houd je jezelf in evenwicht als je de grip op de wereld dreigt te
verliezen? “Geen grip willen hebben”, zegt Belgisch psychiater en filosoof
Damiaan Denys; “het is absurd om te denken dat controle hebben een deugd is”. Bovendien,
volgens Brits neurowetenschapper Anil Seth is ons waarnemen een gecontroleerde
hallucinatie. We nemen waar wat we willen- en denken te zien. Dus wat is echt,
wat is waar? Als we chaos waarnemen, in hoeverre is dat wat we willen
waarnemen? Willen we juist deze chaos als reactie op een te gecontroleerd en
geprotocolleerd bestaan? Zoeken we de prikkel die we nodig hebben om ons denken
gaande te houden? Want wat is de mens die ophoudt te denken? Of waarom denken
we chaos te zien? Is dat wat anderen ons wijs maken? Is het allemaal propaganda,
zoals een deelnemer in de documentaire opmerkte? Met welk doel? Misleiden,
verwarring zaaien, angst creëren, misbruik maken van onze eigen sensatiezucht? En
wat is dan het tegengif? Volgens Kari Norgaard, Amerikaans sociologe, moeten we
ons verlangen visualiseren en hier vervolgens onze koers op uitzetten. Dit
moeten we blijven doen, want er is geen eindstation. Onze gevoelens van angst
en onvrede zijn prikkels voor ons om te zoeken naar ‘het goede’, en daar
vervolgens naar te streven. Ons verlangen wijst ons de weg. De filosofen Aristoteles
(384 v C.) en Arnold Cornelis (logica van het gevoel, 2000) zouden het
hartgrondig met haar eens zijn. Ik ook.
Zandsculptuur ‘moeder aarde’ (6/2009), door John Brandsen
door filosoof Trees Schopman, oktober 2019
Een blogpost nav Tegenlicht meet Up Deventer over ‘Topdames’,
met aansluitend Filosofiecafé Deventer over ‘Gender-wijsheid’ (26/9 en 3/10-2019).
Intro VPRO Tegenlicht documentaire ‘Topdames’
Genderwijsheid
“Moeder Aarde, vertoornd over het vele onrecht dat eeuw na eeuw op Haar huid had voortgewoekerd, had het mensengeslacht verdelgd. Uit de puinhopen verrees een nieuw geslacht: de Thulenen, die leerden luisteren naar wat Moeder Aarde hun influisterde. De Thulenen hadden begrepen dat de belangrijkste wezens op aarde de vrouwen waren. Vrouwen brachten nieuw leven voort, vrouwen kenden mededogen, ze waren gevoelig, eerlijk, intelligent. Ze waren bereid rekening te houden met de wensen en noden van anderen. Ze waren ook beter bestand tegen de strijd om het bestaan, omdat ze veelzijdiger, taaier en vindingrijker waren en beter pijn en verdriet konden verdragen dan mannen. En ze bezaten in hoge mate datgene wat de meeste mannen misten: intuïtie, haarzuiver aanvoelen wat er gebeuren moest – en het dan doen, zonder er lang over te praten, zonder zich op te blazen tot overbodige gewichtigheid, zonder in de eerste plaats te denken: waar ligt mijn voordeel?” Dit schreef Thea Beckman in 1985 in haar boek ‘kinderen van moeder aarde’.
Bestaat er genderwijsheid? Gender gaat over man of vrouw zijn. In hoeverre bepaalt ons geslacht onze identiteit? Brengt een ander lichaam, noodzakelijkerwijs een andere maatschappelijke rol en andere wijsheid met zich mee? Is het ‘nature’ of ‘nurture’, oftewel opvoeding of biologie? Als er geen verschil is, vrouwen en mannen gelijk zijn, waarom zijn er dan nog steeds maatschappelijke verschillen tussen man en vrouw en blijft het aantal vrouwen aan de top in Nederland ruim beneden de 30%? En waarom willen we zo graag meer vrouwen aan de top? Hoe ziet een wereld eruit waar vrouwen het voor het zeggen hebben?
Actueel?
Het was opmerkelijk dat de tegenlicht meet up over ‘topdames’ minder bezoekers trok dan gebruikelijk. Hoe actueel is dit onderwerp? Aan het nieuws kan het niet liggen. Eind 2019 geldt als peildatum voor het streefcijfer van 30% vrouwen aan de top. Daar wordt in het nieuws ruim aandacht aan besteed. ‘Er is een lichte verbetering te constateren, maar we halen het bij lange na niet’, is de boodschap. Onze minister maakt zich daar druk om, maar de rest van de wereld blijkbaar minder. De meeste vrouwen werken in deeltijd en mede daardoor vaak in lagere functies. Ondertussen nemen zij het leeuwendeel van de verzorging van kinderen en huishouden voor hun rekening. Je moet doen waar je goed in bent. En als de man simpelweg meer verdient dan de vrouw, dan is de keus snel gemaakt wie er minder moet gaan werken om de kinderen thuis op te vangen. Toch? Tijdens filosofiecafé onderzochten we het thema nader.
Misschien is de probleemstelling verkeerd? Waarom moet zo nodig 30% van de managers vrouw zijn? Een argument is dat 50% van de bevolking vrouw is, en daarom is het vreemd dat er minder dan 30% in managementfuncties zit. De managementlaag zou een afspiegeling moeten zijn van de samenleving en dus is meer diversiteit vereist. Dat geldt niet alleen voor vrouwen maar ook voor andere mensen die we graag naar de zijlijn schuiven vanwege ras, geloof, seksuele voorkeur of onorthodoxe kijk op leven en werk. Oké, het argument van diversiteit is steekhoudend, want te veel van hetzelfde (te veel mannen, of te veel vrouwen) leidt tot eenzijdig denken; je blijft in je eigen ‘bubbel’. En met eenzijdig denken gaan we het uiteindelijk niet redden. In de wereld zien we de toenemende problematiek rond milieu, handelsoorlogen, geloofsoorlogen en individuele psychische en sociale nood. Dus ‘all hands on deck’ dus, ook die van vrouwen.
Biologie of opvoeding?
Blijft de vraag wat nu inhoudelijk precies de toegevoegde waarde van vrouwen is. Die zogenaamde vrouwelijke kwaliteiten, wat zijn die? Zorgzaamheid, empathie, multi-tasken, kwetsbaar durven zijn, intuïtief….. Tja, maar hebben mannen dat niet? Tot op heden zien we inderdaad dat meisjes gestimuleerd worden hun gevoelige zorgzame kant te ontwikkelen, en lief en vriendelijk te zijn. De glimlach staat vaak tot op hoge leeftijd op hun gezicht ‘gebeiteld’. Nog steeds is het toekomstbeeld van de vrouw dat ze later zal trouwen, kinderen krijgen en als eerste verantwoordelijk zal zijn voor het huishouden en de levende wezens daarbinnen. Dit betreft zowel man-lief en kind als huisdier, en als het even kan ook nog de sociale contacten in familie en omgeving. Dus empathie, zaken vanuit meerdere kanten kunnen bekijken en ‘meerpartijdigheid’ zijn belangrijke eigenschappen. Daarnaast moet ze ook praktisch en organisatorisch onderlegd zijn om zo’n huishouden te kunnen runnen. Een managementtaak bij uitstek. De jongens worden opgevoed om de wereld in te trekken en deze te verbouwen en te verbeteren, enoptimaal te benutten tegen zo hoog mogelijk rendement om daarmee als man weer vrouw, kind en eventueel familie te kunnen onderhouden. Dus zij zijn stoer en sterk, praktisch vaardig, technisch, hebben ruimtelijk inzicht en laten zich niet leiden door gekke dingen als irrationele emoties, want dan verliezen ze hun grip op de wereld.
Cliché!
Ja, misschien is dit een cliché. Maar het maakt wel duidelijk hoe belangrijk opvoeding en socialisering zijn in het ontwikkelen van zogenaamde vrouwelijke en mannelijke kwaliteiten. Het lijkt niet zo maar verklaarbaar vanuit de biologie. Bovendien is de samenleving binnen gezinnen ondertussen een stuk complexer geworden, want hoezo trouwen en kinderen krijgen en voorzien in zorg en onderhoud van gezin? Waar getrouwd wordt, wordt vaak ook gescheiden. Daarna ontstaan nieuwe ‘samengestelde huishoudens, maar blijft de oorspronkelijke vader of moeder als biologische ouder wel in beeld. Sociaal en economisch zul je daar iets mee moeten. Bovendien…waarom niet kiezen voor een partner van gelijk geslacht? Die gewenste kinderen organiseer je dan wel op een andere manier. En als alleenstaand ouder ben je gewoon man en vrouw tegelijk als kostwinner en opvoeder, wereldverbeteraar en trooster.
Alternatieve gezinsvorming gaat veel sneller dan andere maatschappelijke ontwikkelingen zoals ons economische huishouden of onze omgang met natuur en milieu. Daar zitten de systemen muurvast en moeten ze via tal van crisissen overhoop geschopt worden voordat ze enigszins in beweging komen. Komen ze eindelijk in beweging, dan is het risico op een totale aardverschuiving aanwezig omdat het systeem van zichzelf niet flexibel genoeg is om tijdig mee- en tegen te bewegen. Moeten we hier misschien dan toch die lang gezochte onovertrefbare vrouwelijke kwaliteit zoeken? In de kunst van het mee- en tegenbewegen, het anticiperen?
De kunst van ‘anticiperen’
Want één van de vrouwelijke kwaliteiten is dat ze kunnen anticiperen, ze zijn flexibel. Ze moeten ook wel. Enerzijds hoort dat bij hun managementtaak binnen het gezin, anderzijds hoort dat bij hun ondergeschikte rol in de man-vrouw relatie. De man leidt namelijk als hoofd van gezin. Dat is al in alle heilige geschriften vastgelegd en daar heeft de vrouw, ook in een meer seculiere samenleving nog steeds mee te dealen. Dus de man is de baas. Hij is niet alleen de chauffeur in de auto, maar bestuurt ook de politiek en het bedrijf. Ondertussen is er een eenzijdige kijk onstaan van oneindige economisch groei en wordt alles afgemeten aan mogelijke rendement. Grondstoffen raken uitgeput, het milieu vervuilt, mensen worden consumptieslaven, de kloof tussen rijk en arm groeit, derde wereldlanden worden uitgebuit en misbruikt, en als ze zich verzetten of te sterk worden, worden ze bestraft en wordt er een (handels)oorlog tegen hen gevoerd. Kortom ….
Wat doet de vrouw in deze maatschappelijke dans en vanaf de passagiersstoel? Als ze zelf haar hoofd en hart niet verliest in deze eenzijdige mannelijke benadering zal ze proberen hem tot kalmte en relativiteit te brengen, hem de werkelijke belangen van het leven in te laten zien zoals gezondheid, welzijn en psychosociale ontplooiing van de gezinsleden. En met haar empathie rekent ze dan niet alleen haar eigen kinderen daartoe, maar ook de familie, de buren, het volk, eigenlijk de hele wereldbevolking en alle levende wezens. En zo ontstaat er dan ineens een partij voor de dieren of schudt een jong Zweeds meisje ons wereldwijd wakker met haar opmerkelijk klimaatprotest.
Hormonen
Wat drijft de vrouw ertoe telkens opnieuw de aandacht te vragen voor de kwetsbaren in de samenleving? Hormonen, lieve mensen. De hormonen maken een vouw gevoelig voor het wel en wee van zichzelf en anderen. Vrouwen merken dat elke maand opnieuw tijdens hun hormonale wisselingen. Ook het feit dat ze kinderen baren brengt een diepe verbondenheid met alle levende wezens met zich mee en een sterk gevoelde afhankelijkheid van de leefomgeving zoals milieu en sociale omgeving. De vrouw ervaart zichzelf, mede door haar verzorgende instelling maar ook door haar afhankelijke positie, als verbindende schakel tussen vele belangrijke factoren in het leven. En daarom volgt ze, ze anticipeert, ze past zich aan. Ze moet wel, maar ze kan het ook. Dit anticiperen is niet passief. In optima forma is het een mild beïnvloeden en sturen van degene die leidt. En als degene die leidt te veel uit de bocht vliegt, stopt de vrouw met aanpassen. Eerst is er passief verzet, maar als dat niet helpt gaat ze in staking, totdat de wijsheid bij de leider voldoende terugkeert. Pas dan wordt de dans vervolgd.
Besluit
Heb ik nu niet een beetje overdreven in deze lofzang op de vrouw? Heb ik de man niet als te onverantwoordelijk neergezet? Misschien wel. Gelukkig hebben we het vaker over vrouwelijke en mannelijke kwaliteiten die zowel in mannen als vrouwen zitten. Ook hebben mannen naast hun testosteron een beetje vrouwelijk oestrogeen, terwijl vrouwen een dotje testosteron hebben. Dus ja, zo zwart wit ligt het allemaal niet. Neemt niet weg dat ik nog steeds erg benieuwd ben hoe een wereld geleid door vrouwen eruit zou kunnen zien. Maar daar laat mijn fantasie mij als westers gesocialiseerd wezen in de steek. En met een zucht wend ik mij weer tot Thea Beckman en haar boek ‘kinderen van moeder Aarde’. Een boek dat me ontegenzeggelijk blij maakt.
Een blogpost nav Tegenlicht meet Up Deventer over ‘mijn
bullshitbaan’, met aansluitend Filosofiecafé Deventer over ‘waarde van werk’.
(29/8 en 5/9-2019)
Intro Tegenlicht documentaire ‘mijn bullshitjob’
Heeft werk een waarde? Welke waarde dan? Economisch? Ongetwijfeld!
Maar ook emotioneel, sociaal en psychologisch? We zijn gewend dat waarde van
werk maatschappelijk bepaald wordt en uitgedrukt in geld. Maar is er ook een
individuele waardebepaling van werk? Wanneer is werk waardeloos en spreken we
van een bullshitbaan? Wanneer is werk eigenlijk ‘werk’? Laat ik het onderzoek
eerst zo breed mogelijk trekken, om vervolgens het begrip ‘werk’ te versmallen.
Werk is alles waar we energie insteken en
wat ons tijd kost, met als doel ons in het leven te handhaven en alles eruit te
halen wat erin zit. Dus als een baby geboren wordt moet het kindje
direct hard aan het werk om te leren ademen, voedsel te verteren, ziektes te
overwinnen, te leren communiceren met ouders en anderen, te leren lopen,
fietsen, enz. De Duitse filosoof Martin Heidegger (1889-1976) beschrijft het
als ‘in de wereld geworpen zijn’, iets waar je als wezen niet bewust om
gevraagd hebt, maar wat je – als resultaat van een daad van je ouders –
overkomt en vervolgens mee te dealen hebt. Dit dealen noemt Heidegger ‘zorg’.
Het is de individuele activiteit en de gevoelde noodzaak van energie steken in je
handhaven in het leven met alles wat daarbij hoort. Het is een energie-investering
die tijd inneemt. En daardoor ontstaat je tijdsbeleving, het verglijden van
tijd en het ouder worden. Eveneens het besef van de naderende eindigheid die de
noodzaak groter maakt om de resterende tijd goed te besteden. Dus goed werk te
verrichten en je tijd en energie in die zin goed te gebruiken. En wanneer is
het goed? Als het bijdraagt aan het ‘zijn’ zelf.
Dus ‘zijn’ is ‘werk’, maar laten we deze
definitie bij de eerste versmalling van het begrip ‘werk’ eens loslaten. Werk
krijgt dan meer de betekenis van iets dat door anderen als ‘werk’ herkend
wordt. Werk wordt gezien als iets waarmee je bijdraagt aan de
gemeenschap. Je bouwt samen een huis, je verbouwt groente om later
samen van te kunnen eten, je hoedt de dieren, je maakt iets waar een andere
weer mee vooruit kan. Binnen deze waardering geldt het niet als werk als je
puur iets voor jezelf doet, ter ontspanning bijvoorbeeld. Er ontstaat het
begrip ‘vrije tijd’, als tegenhanger van werk. Ook als je rust, werk je niet.
Werk heeft nu een concreet resultaat omdat er zichtbaar werk is verzet. Het
gras is gemaaid of het hooi is ingehaald. Het eten is gekookt en op tafel gezet.
Het hoefijzer is gesmeed en op de hoef van het paard gezet. Jouw werkbijdrage
verplicht de ander tot een wederdienst. Van een bedankje tot een ruilobject,
afhankelijk van wat jij nodig hebt en de ander te bieden heeft.
Maar met deze eerste versmalling, dat werk pas
werk is als het waarde heeft voor een ander of de gemeenschap, zijn we er nog
niet. Want huishoudelijk werk of zorg voor de kinderen werd en wordt nog steeds
niet altijd als werk erkend. Er staat namelijk niet altijd een financiële
beloning tegenover. Werk is pas werk als er een betaling tegenover staat.
Hoe hoger de betaling, des te belangrijker en waardevoller het werk dat
verricht wordt. Logisch toch? Tenminste…? En zo ontstaat het verschil tussen de
bankdirecteur en de vuilnisophaler, de zorgmanager en de verzorgende. Maar
vertegenwoordigt de hoogte van het salaris hier nog de waarde van het werk? Draagt
iemand die je kind opvangt of die jou verpleegt niet meer bij dan iemand die je
als reclameman probeert te verleiden tot een nieuwe aankoop? Ook ontstaat nu het begrip
‘vrijwilligerswerk’ als tegenhanger van betaald werk. Dit begrip maakt in ieder
geval duidelijk dat iets toch werk kan zijn, ook als er geen betaling tegenover
staat.
Samenvattend? Werk is het ‘zijn’
zelf, een directe persoonlijke verbinding met het leven. Een zorg, in eerste
instantie voor jezelf en in tweede instantie voor je naasten en de gemeenschap
als je directe leefomgeving. Ook het milieu hoort daarbij. Heidegger benoemt
dit als ‘het zijn met mede-zijnden in een gemeenschappelijke wereld’. Gedurende
onze opvoeding of socialisatie treedt er een versmalling van het begrip ‘werk’
op waarbij werk in eerste instantie iets is dat je doet voor een ander, en
vervolgens vooral gezien wordt als datgene waarmee geld wordt verdiend. Hoe
meer geld je verdient, des te meer status en zeggenschap. Waarmee dat geld
verdiend wordt, en hoe waardevol en nuttig dit werk voor de wereld (gemeenschap
en het milieu) is, lijkt ‘nicht mehr im frage’. Want de hoogte van geldelijke
beloning is in zichzelf toch al een bewijs van nuttigheid en bewezen waarde? De
vrije marktwerking van het kapitalistische systeem garandeert dit toch? In
tweede instantie worden we wakker geschud doordat we meer en meer beseffen dat
geldelijk gewin losgezongen lijkt te zijn van de inhoudelijke waarde van werk. We
brengen schade toe aan het milieu, we buiten te vaak en te gemakkelijk andere
mensen uit. Als er geen behoefte of schaarste is, dan creëren we deze wel in
het belang van geldelijk gewin. Benjamin Barber stelt in zijn boek ‘de
infantiele consument’(Barber, 2008) dat het doorgeslagen kapitalisme van de vrije
markt kinderen bederft, volwassenen klein houdt en burgers vertrapt. In
hoeverre draagt deze vorm van werk nog bij aan het ‘zijn’ zelf? Of doet het er
eerder afbreuk aan?
Kortom, werk heeft een morele waarde, terwijl geld en goed op zich niet moreel kan zijn. Persoonlijk en individueel hoort werk gezondheid en welzijn op te leveren, en bij afnemende gezondheid levert goed werk wijsheid op. Werk in dienst van een ander levert erkentelijkheid, een wederdienst of een ruilobject op. Werk heeft dus een morele waarde die voelbaar en kenbaar wordt in onze relatie met onszelf en de omringende wereld. Krijgt werk een status- en machtswaarde waardoor we verleid worden de ander en de omgeving slechts als middel te zien, dan snijden we onszelf op de korte of lange termijn in de vingers door gebrek aan wederkerigheid, voortdurend conflictueuze relaties en afbraak van ons leefmilieu. Filosoof Kant drukte ons al op het hart de andere mens slechts als doel en nooit als middel te zien. Hoe moeten we dit tij keren in een kapitalistische vrije markt waar alles mag wat niet bij wet verboden is, ook al is het immoreel?
Is invoeren van basisinkomen
de oplossing? Wat mij betreft wel! Daarin ben ik het eens met fervent
voorstander Rutger Bregman (Gratis geld voor iedereen – Bregman 2016). Door
inkomensgarantie van voldoende niveau hoeven we minder gauw te accepteren om van
doel tot middel gereduceerd te worden. Momenteel geldt: wie kan, moet
werken! Het doet er niet toe of we dat werk als zinvol ervaren, het gaat erom
dat wij niet teren op de belastingcenten van anderen. Ervaren we het werk als niet-constructief
en waardeloos, dan is dat nog geen acceptabele reden om het werk te weigeren. Pas
als we er daadwerkelijk ziek van zijn, mogen we (tijdelijk) stoppen. Alternatief
is een andere baan zoeken waarmee we onszelf opnieuw kunnen bedruipen. Maar
hoeveel keuze hebben we hierin? Na pensionering of arbeidsongeschikt worden, zijn
we ‘vrij’. We zijn te oud, te ongeschikt en daarom niet meer nodig voor de
gemeenschap, is de boodschap. Als werk ten diepste met ‘zijn’ te maken heeft, is
dit een moment waarop we mogelijk ervaren dat we mogen ophouden te bestaan. Het
is dan opnieuw hard werken om onze bestaansgrond, en de link naar het leven
zelf terug te vinden.
