Categorie: filosofieblog

Een blogpost nav Tegenlicht Meet Up- en filosofiecafé Deventer, het maandelijks terugkerende publieks-filosofische evenement van De Spiegel – filosofische praktijk Deventer.

Politiek handelen in deze tijd

Dit blog is geschreven nav  filosofiecafé Deventer 2 november 2023 en opgedragen aan de bezoekers van die avond: Wim, Harry, Hans, Sander, Folkert, Erik en Emile

Inleiding
In de oude Griekse filosofie is het ‘samen spreken over samenlevingskwesties’, het meest optimale dat je als mens kunt doen. Socrates sprak mensen daarom aan op het marktplein en zette hen aan tot denken. Aristoteles noemde de mens een politiek dier en wie geen deel wilde nemen aan de polis, omdat hij zichzelf genoeg was, een beest of een god. Hannah Arendt noemt drie activiteiten die het menselijke leven kenmerken; arbeid, werken en handelen. Met dit laatste bedoelt zij het politieke handelen, het discussiëren met elkaar om de samenleving waar je deel vanuit maakt vorm te geven. Ook volgens haar was dit de meest verheven bezigheid, boven arbeid om het eigen leven in stand te houden en werken om praktische dingen te maken om het leven te veraangenamen.
Wat maakt politiek handelen zo belangrijk voor de mens? Is het vergelijkbaar met een eerste levensbehoefte zoals eten en drinken, helemaal als je bedenkt dat mensen hongerstaking inzetten als strijdmiddel? Hoe ziet ons eigen politieke handelen eruit in een wereld die vaak groter is dan we kunnen behappen? Als politiek handelen het meest optimale is dat wij als mensen kunnen doen, hoe kunnen we de ‘politieke arena’ dan vormgeven op een manier waarin ieder mens tot zijn of haar politieke recht komt?

Politiek
In eerste instantie lijkt het alsof we best wel kunnen overleven zonder al dat politieke gedoe, zonder al die politieke spelletjes waar we af en toe (of te vaak) doodmoe van worden. Politiek en politiek handelen heeft voor velen van ons geen positieve klank. Maar wat is het eigenlijk? Wat zijn onze eerste associaties als we denken aan ‘politiek handelen’? Spreken, vechten, verbonden sluiten, ook ‘handel drijven’ kwamen als associaties in mij op tijdens de voorbereiding. Het werd bevestigd tijdens de filosofie-avond waar associaties naar voren kwamen als ‘oorlog met Oekraïne, statement Rutte over Israël, compromissen sluiten, manipuleren, argumenteren vanuit standpunten, lobbyen, achterkamertjes … Tijdens de avond concludeerden we dat politiek handelen zich eigenlijk in alle regionen van de samenleving afspeelt. Niet alleen in de tweede kamer, of in Brussel of op het internationale strijdtoneel, maar ook op het werk in contact met je leidinggevende of collega’s. Ook in het contact met je buren, partners onder elkaar en zelfs kinderen handelen politiek naar hun ouders, vriendjes en leerkrachten zonder dat ze zich dat bewust zijn. Is er dan een enkel werkwoord te vinden dat synoniem is met politiek handelen? We kwamen uit op ‘onderhandelen’ en ‘binden’ in de trant van een gemeenschap kweken en mensen hieraan binden.

Doel van politiek
Als we het op deze manier bekijken, wat is dan het doel van politiek handelen, van ons onderhandelen, van het binden tot een gemeenschap? We geven onze eigen ruimte vorm, en voor we deze ruimte vormgeven moeten we eerst deze ruimte claimen of veroveren op de andere partij. We moeten vriend van vijand scheiden. Waarvoor hebben we deze ruimte nodig, wat maakt die vormgeving van eigen ruimte zo belangrijk voor ons? Hierin geven we vorm aan onze eigen identiteit. We laten door ons gedrag, onze kleding, inrichting van ons huis, onze straat, dorp, stad, ons land, onze samenleving, en bovenal in onze gedeelde normen en waarden zien wie we zijn. Niet alleen voor die ander, maar ook voor onszelf. Want wie we zijn is van binnenuit niet direct grijpbaar voor ons, zoals je jezelf niet kunt bekijken zonder spiegel als hulpmiddel. We kunnen onszelf alleen waarnemen in de spiegel van onze omgeving. We zoeken en creëren een omgeving waarin we onszelf thuis voelen, waarin we ons kunnen nestelen volgens Cornelis (Logica van het gevoel, 2001). Een omgeving die past bij onze identiteit. Is het vormgeven van onze eigen identiteit te zien als een grondrecht voor mensen? Als je ziet dat mensen bereid zijn te sterven voor het behoud van eigen land, eigen cultuur, eigen waardigheid, dan zou het in ieder geval een erkend grondrecht voor mensen moeten zijn. Mensen zijn niet alleen bereid te sterven voor behoud van deze noodzakelijke persoonlijke ruimte, ze zijn ook bereid hiervoor te doden. En als mensen of groepen op deze levensbedreigende houding tegenover elkaar staan en elkaar de eigen identiteit ontzeggen of teveel beperken, is het oorlog!

Het optimale
Het lijkt me niet dat Aristoteles en Arendt het onderling oorlog voeren, in welke mate en in welke vorm dan ook, als het optimale van de menselijke mogelijkheden wilden bestempelden. Dus het politiek handelen dat zij bedoelden moet juist iets zijn dat dit exces om je eigen ruimte te claimen en de ander zijn ruimte te ontzeggen weet te voorkomen.
Het optimale is samen spreken over wederzijdse behoeften en noden en het samen delen of verdelen van ruimte op grond van kennis van de behoeften van die ander, maar ook kennis van de eigen behoeften, en op basis van gedeelde interessen en belangen. Hannah Arendt zegt in dit opzicht dat je emoties als liefde en vriendschap thuis moet laten en niet meenemen naar de onderhandelingstafel want dat is in haar ogen apolitiek.

Zien en gezien worden.
Hebben wij voldoende kennis van de behoeften en noden van onszelf en van die ander? Als je kijkt naar het gebrek aan vertrouwen in de politiek zoals dat nu in het nieuws komt dan blijkt dat de huidige politici onvoldoende kennis hebben van de noden en de behoeften van het eigen volk. Heeft het volk zelf wel voldoende kennis van de eigen noden en behoeften? Dat is maar de vraag. In een tijd waarin we op onszelf menen te staan en niet meer verbonden zijn met een hoger iets als een God of Natuur, zijn we allemaal losgezongen individuen, groeit de eenzaamheid en ontstaat er te veel schreeuwerigheid in plaats van luisterend gesprek. We kennen elkaar steeds minder in onze wederzijdse behoeften en noden, en met het wegvallen van deze kennis versplintert ook de spiegel voor onze eigen zelfwaarneming en zelfkennis. Geen wonder dat onze politici dan politiek handelen vanuit hun eigen optiek en het contact en voeling met het volk verliezen. Valt hen dat kwalijk te nemen als het volk zelf niet meer mondig is bij gebrek aan zelfinzicht? We hebben de spiegelende ander nodig voor zicht op onszelf. Er is gebrek aan solidariteit, dat is het grote probleem van de huidige tijd, roepen schrijver Arnold Grunberg en milieuactiviste Greta Thunberg. We zien elkaar niet meer en willen niet met elkaar delen in wat we nodig hebben, terwijl we dit zien van de ander, deze kennis van de ander, broodnodig hebben voor het zien en (her)kennen van onszelf, volgens eerder genoemde Cornelis.

Ubuntu
Maar wat dan? Bij onderhandelen, en dus politiek handelen, staat toch ons eigen belang voorop? En daarom moet je je soms afsluiten voor het belang en leed van de andere partij, anders verlies je terrein dat je niet wilt verliezen. Bovendien zei Hannah Arendt dat toch zelf? Emoties en gevoelens  horen niet aan de onderhandelingstafel. Tegelijk erkennen we dat niet altijd het recht van de sterkte en slimste mag gelden, daarvoor hebben we wetten en regels ontworpen. Dan is eerlijk onderhandelen en dus eerlijke politiek toch voldoende gewaarborgd? Als we zien wat er nationaal en internationaal, laat staan onderling tussen mensen, mis gaat en belandt in schijnbaar onoplosbare conflicten en leed, dan kun je daar vraagtekens bij stellen. Zoals we de fysieke wereld en onze rol als mens daarin anders moeten gaan bekijken om klimaatproblematiek op te lossen en verder te voorkomen, zo moeten we ook onze eigen relatie met anderen opnieuw onder de loep nemen volgens Annette-Nobuntu Mul. Ze wijst ons op de Ubuntu filosofie met het motto ‘ik ben omdat wij zijn’.

Tot slot
Ik wil hier eindigen met een mooie opmerking van een deelnemer aan dit filosofiecafé: politiek handelen is het onmogelijke mogelijk maken. Als dat toch eens zo mocht zijn, dan kunnen we samen wondertjes verrichten!

Filosofiecafé Deventer: van oktober tot en met april elke eerste donderdagavond van de maand in de bovenzaal van EETCAFÉ DE 7E HEMEL, grote kerkhof 28, Deventer. Zie de geplande evenementen.

De kritische consument

Door Trees Schopman – 2020

We zijn koopziek, volgens Barber (2008) en verworden tot infantiele consumenten die genadeloos gemanipuleerd wordt op de zogenaamde vrije markt. Volgens topman Verwaayen is het allemaal onzin en is de consument oud en wijs genoeg om zelf te bepalen.  Gevoelseconome Prast is het hier deels mee eens, maar vindt ondertussen wel dat de consument vrijwillig tegen zichzelf in bescherming moet worden genomen door de overheid (liberaal paternalisme heet dat). Wijffels herkent de kritiek van het infantiele consumentisme en denkt dat we een noodzakelijke groeipijn doormaken en hier wijzer uitkomen. We moeten kritische consumenten worden, zelf verantwoordelijk zijn en elkaar, en vooral de ondernemers, daarop aanspreken.
             Hoe worden we kritische consumenten? Wat is er nodig om de mens wakker te schudden uit zijn flegmatieke houding? Aan moraliseren hebben we een hekel, maar wat raakt ons wel op een juiste manier?

Intro VPRO tegenlicht documentaire ‘nieuwe ondernemer en hyperconsument’. Bekijk hele docu via https://www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/kijk/afleveringen/2007-2008/de-nieuwe-ondernemer-en-de-hyperconsument.html

Consumeren en rendementsdenken

Consumeren maakt ons blij. Of het nu chocolade is of een gadget, we krijgen er een kick van. En mogelijk achteraf een kater, als we ons toch hebben laten verleiden tot iets waar we later spijt van hebben. Consumeren maakt ons blij omdat we denken iets te missen, we zijn ‘behoeftig’ en lijden aan dit gemis. Dit is ook wat marketeers ons voorhouden: we missen iets als we niet up to date zijn  met de meest mooie auto, de snelste computer, de slimste smartphone. We leven in een liberale kapitalistische markteconomie en daar moet het geld rollen. Want anders storten systeem en instituties in elkaar.
Het rendementsdenken is de taal die we hebben leren spreken, waarin we elkaar verstaan. Concurreren, status verkrijgen, winnen en beter of slimmer zijn dan de ander, macht verwerven… en de mate waarin we daarmee geld verkrijgen is het bewijs dat we gelijk hebben en het goed doen. De ondernemer kijkt niet verder dan zijn neus lang is. Waar de consument voor wil betalen wordt geleverd, dat is de legitimatie. Moraal lijkt er in dit opzicht weinig toe te doen, en wordt hooguit bepaald door de overheid die drank en drugs aan banden legt, en het roken in publieke ruimtes verbiedt. Het inperken van de vrijheid van de consument is een heet hangijzer in een liberale democratische staat. Want wie bepaalt wat goed, gezond en moreel verantwoordelijk is? De overheid? Nee dan liever de verstandige en autonome burger, die weet wat goed voor hem is….. toch?

Autonomie en de rede

Wanneer ben je autonoom? Ben je volwassen en autonoom als je officieel de leeftijd van 18 of 21 hebt bereikt? Je bent autonoom als je je ‘welbegrepen’ eigenbelang kent en daar naar handelt. Maar wie bepaalt wat dat ‘welbegrepen’ eigenbelang is? Als individu blijf je altijd in zekere mate afhankelijk van de context waarbinnen je leeft. Je familie, buren, collega’s, de samenleving… Dus die bepalen mee wat wel of niet verstandig en daarmee ‘welbegrepen’ is. Wat is dat dan… ‘autonomie’? Volgens Aristoteles (384-322 v C) heeft de mens ‘de rede’,  en onderscheidt hij zich daardoor van het dier. Aristoteles kende de mens  drie zielsdelen toe: een vegetatieve die gelijk staat aan de plantenwereld; een sensitieve die gelijk staat aan de dierenwereld; en een menseigen ziel, de cognitieve of de rede. De vegetatieve ziel staat voor overlevingsdrang, de dierlijke ziel voor het aangedaan zijn en het zich kunnen verplaatsen, de cognitieve voor weten wat goed en kwaad is en voor impulsbeheersing voortkomend uit de sensitieve ziel. Voor deze impulsbeheersing is een kracht nodig, de wilskracht. Autonoom is dan diegene die zich als mens optimaal gedraagt, zijn rede dus optimaal weet te benutten en zich getraind heeft in deugdelijk handelen waardoor hij ook binnen een context uitstekend weet te kiezen en zich te gedragen. Maar ja, oke, wat is dan die uitstekende keuze als je vanuit de context te horen krijgt dat je als mens je technische mogelijkheden moet benutten, en bijdraagt aan gezamenlijk verbetering door te wedijveren met anderen? Juist omdat de mens vooral optimaal mens is dankzij de techniek en de middelen die de ondernemer hem aanreikt? Want de mens is naakt en kwetsbaar van zichzelf.
Het welbegrepen eigenbelang, de basis van de autonomie, waar vindt die haar aangrijpingspunt? In de vegetatieve ziel omdat alles een kwestie van overleven is? In de dierlijke ziel omdat het een kwestie van aangedaan en verleid worden is, omdat het gaat om het opwekken van de begeerte? Of in de menselijke ziel, de rede, die zonder enige angst voor sterven en onaangedaan door emoties weet wat het goede en het kwade is? Of in alle drie? Wat is dan het brandpunt waarin deze zielen samenkomen?

Wilskracht en schoonheid.

Om onze impulsen te beheersen hebben we een kracht nodig, de wilskracht. Als we redeloos geregeerd worden door onze overlevingsdrang of onze begeerte, is er sprake van wilszwakte (akrasia). Maar als we overlevingsbehoefte en begeerte ontkennen en slechts vanuit de rede handelen, zijn we dan wel als mens compleet? Kan de rede überhaupt tot een keuze komen als het de input van de vegetatieve en dierlijke ziel mist? Weten we wat belangrijk is en waar we naar verlangen als we die twee zielsdelen uitschakelen?

Aristoteles hanteerde ook het begrip ‘catharsis’. Dit is een ontroering die leidt tot het zuiveren van emoties en het herkennen van schoonheid en goed en kwaad. Met de rede alleen kunnen we niet ontroerd raken, en evenmin herkennen we via de rede de schoonheid van iets. Om te herkennen dat iets goed of noodzakelijk is voor onze overleving hebben we onze vegetatieve ziel nodig. Om te herkennen wat wij als individu nodig hebben voor onze ontwikkeling en ons welbevinden hebben we de sensitieve ziel nodig. Impulsen uit de vegetatieve en sensitieve ziel die bij elkaar aansluiten en elkaar versterken geven de ontroering. De rede herkent de schoonheid of het kwaad in de ontroering en stemt er al dan niet mee in. Ons verlangen naar schoonheid wijst ons vervolgens de weg naar wat te doen. Dus alle drie de zielsdelen zijn betrokken bij dit fenomeen ‘catharsis’.

De reclame de baas

Reclame spreekt ons aan in onze dierlijke, sensitieve ziel. Het wekt onze lust op naar het object, en wakkert onze begeerte aan. Bovendien levert reclame feitelijkheden en argumenten voor onze rede om overstag te gaan. Aan ons om te checken of het ook goed is voor onze overleving via onze vegetatieve ziel en of we niet te maken hebben met ‘fake news’. Daarvoor moeten we ons regelmatig resetten om een en juiste en frisse kijk te houden. Kunst, theater, muziek en natuurbeleving zijn hierin cruciaal. Aristoteles wist dat al. Nu wij nog.

Chaos

door Trees Schopman

Een blogpost nav Tegenlicht meet Up Deventer ‘overleven in de chaos’, met aansluitend Filosofiecafé Deventer over ‘chaos’ (31/10 en 7/11-2019).

Is de wereld chaotisch? Ja, volgens sommigen wel. Ook in Deventer toonden mensen zich geraakt door dit onderwerp. Hoezo is de wereld chaotisch? We leven toch juist in een geordende en geregelde (westerse) wereld? Vrijwel alles is geprotocolleerd, wordt niet meer aan het toeval overgelaten. Toch beleven meerdere mensen de wereld als chaotisch, als iets waarvoor ze zich moeten afschermen en in bescherming nemen.

Overleven in de chaos: https://www.vpro.nl/programmas/tegenlicht/kijk/afleveringen/2019-2020/overleven-in-de-chaos.html

Definities

Wat is er aan de hand? Wat is chaos dan precies? Volgens de Griekse mythologie is chaos het ‘niets’ waaruit de eerste goden ontstonden. Vervolgens schiepen die goden de wereld. Ook in Genesis, het bijbels scheppingsverhaal is er sprake van chaos waarbinnen vervolgens orde ontstaat door scheiding van hemel en aarde, licht en duisternis, water en land…. In de natuur- en wiskunde is chaos een niet lineair deterministisch systeem, iets dat ogenschijnlijk volkomen wanordelijk verloopt maar ondertussen toch exact bepaald wordt door middel van logaritme.

Paradox

Dus chaos is niets, een leegte, en tegelijk een wanordelijke onherkenbare volheid van prikkels en elementen. Misschien hebben we met deze paradox de beklemming te pakken die mensen bedoelen als ze zeggen de wereld als chaotisch te ervaren? De leegte zit dan vooral in de betekenisloosheid die door wanorde in de overvloed van informatie wordt veroorzaakt. Er is een veelheid van prikkels, van ‘iets’ waar je je toe hebt te verhouden, maar dit niet kunt omdat je er geen betekenis aan kunt geven. Met deze laatste zin wordt heel duidelijk dat het wel of niet ervaren van chaos een persoonlijke en subjectieve beleving is. Want ‘jij’ neemt de wereld als chaotisch waar en ‘jij’ kunt hier wel of niet betekenis in vinden of aan toekennen.

Fijn?

De meeste mensen vinden het niet fijn om chaos te ervaren. Slechts een enkeling reageert enthousiast. Dat is op zich ook bijzonder. Want waardoor kan iemand enthousiast worden bij chaos? Als je doorvraagt blijkt dat iemand zich aangesproken voelt in zijn creativiteit. ‘Heerlijk, chaos! Ik ben nu vrij om er die vorm aan te geven die ik wil, die ik belangrijk vind!”. Als chaos je niet bang maakt, dan doet het bij uitstek een beroep op je betekenis-gevende, ordenende en probleemoplossend vermogen. Want dat is iets dat wij, mensen, bij uitstek kunnen; problemen oplossen, iets betekenis geven, iets door een technische oplossing naar onze hand zetten. Dus chaos zet ons denken in gang. Dat hebben filosofen in de oudheid ook al ondervonden. Zo ontstonden de systemen van Plato en Descartes, en vele anderen. Daarom kan journalist Stein ook schrijven in Trouw 2002 dat ons denken gebaat lijkt te zijn bij een groeiend besef van chaos en verval.

Wat neem je waar?

Maar is er dan geen grens? Je kunt toch niet alles aan? En hoe houd je jezelf in evenwicht als je de grip op de wereld dreigt te verliezen? “Geen grip willen hebben”, zegt Belgisch psychiater en filosoof Damiaan Denys; “het is absurd om te denken dat controle hebben een deugd is”. Bovendien, volgens Brits neurowetenschapper Anil Seth is ons waarnemen een gecontroleerde hallucinatie. We nemen waar wat we willen- en denken te zien. Dus wat is echt, wat is waar? Als we chaos waarnemen, in hoeverre is dat wat we willen waarnemen? Willen we juist deze chaos als reactie op een te gecontroleerd en geprotocolleerd bestaan? Zoeken we de prikkel die we nodig hebben om ons denken gaande te houden? Want wat is de mens die ophoudt te denken? Of waarom denken we chaos te zien? Is dat wat anderen ons wijs maken? Is het allemaal propaganda, zoals een deelnemer in de documentaire opmerkte? Met welk doel? Misleiden, verwarring zaaien, angst creëren, misbruik maken van onze eigen sensatiezucht? En wat is dan het tegengif? Volgens Kari Norgaard, Amerikaans sociologe, moeten we ons verlangen visualiseren en hier vervolgens onze koers op uitzetten. Dit moeten we blijven doen, want er is geen eindstation. Onze gevoelens van angst en onvrede zijn prikkels voor ons om te zoeken naar ‘het goede’, en daar vervolgens naar te streven. Ons verlangen wijst ons de weg. De filosofen Aristoteles (384 v C.) en Arnold Cornelis (logica van het gevoel, 2000) zouden het hartgrondig met haar eens zijn. Ik ook.

De waarde van werk

door Trees Schopman
september 2019

Een blogpost nav Tegenlicht meet Up Deventer over ‘mijn bullshitbaan’, met aansluitend Filosofiecafé Deventer over ‘waarde van werk’. (29/8 en 5/9-2019)

Intro Tegenlicht documentaire ‘mijn bullshitjob’

Heeft werk een waarde? Welke waarde dan? Economisch? Ongetwijfeld! Maar ook emotioneel, sociaal en psychologisch? We zijn gewend dat waarde van werk maatschappelijk bepaald wordt en uitgedrukt in geld. Maar is er ook een individuele waardebepaling van werk? Wanneer is werk waardeloos en spreken we van een bullshitbaan? Wanneer is werk eigenlijk ‘werk’? Laat ik het onderzoek eerst zo breed mogelijk trekken, om vervolgens het begrip ‘werk’ te versmallen.

  1. Werk is alles waar we energie insteken en wat ons tijd kost, met als doel ons in het leven te handhaven en alles eruit te halen wat erin zit. Dus als een baby geboren wordt moet het kindje direct hard aan het werk om te leren ademen, voedsel te verteren, ziektes te overwinnen, te leren communiceren met ouders en anderen, te leren lopen, fietsen, enz. De Duitse filosoof Martin Heidegger (1889-1976) beschrijft het als ‘in de wereld geworpen zijn’, iets waar je als wezen niet bewust om gevraagd hebt, maar wat je – als resultaat van een daad van je ouders – overkomt en vervolgens mee te dealen hebt. Dit dealen noemt Heidegger ‘zorg’. Het is de individuele activiteit en de gevoelde noodzaak van energie steken in je handhaven in het leven met alles wat daarbij hoort. Het is een energie-investering die tijd inneemt. En daardoor ontstaat je tijdsbeleving, het verglijden van tijd en het ouder worden. Eveneens het besef van de naderende eindigheid die de noodzaak groter maakt om de resterende tijd goed te besteden. Dus goed werk te verrichten en je tijd en energie in die zin goed te gebruiken. En wanneer is het goed? Als het bijdraagt aan het ‘zijn’ zelf.
  2. Dus ‘zijn’ is ‘werk’, maar laten we deze definitie bij de eerste versmalling van het begrip ‘werk’ eens loslaten. Werk krijgt dan meer de betekenis van iets dat door anderen als ‘werk’ herkend wordt. Werk wordt gezien als iets waarmee je bijdraagt aan de gemeenschap. Je bouwt samen een huis, je verbouwt groente om later samen van te kunnen eten, je hoedt de dieren, je maakt iets waar een andere weer mee vooruit kan. Binnen deze waardering geldt het niet als werk als je puur iets voor jezelf doet, ter ontspanning bijvoorbeeld. Er ontstaat het begrip ‘vrije tijd’, als tegenhanger van werk. Ook als je rust, werk je niet. Werk heeft nu een concreet resultaat omdat er zichtbaar werk is verzet. Het gras is gemaaid of het hooi is ingehaald. Het eten is gekookt en op tafel gezet. Het hoefijzer is gesmeed en op de hoef van het paard gezet. Jouw werkbijdrage verplicht de ander tot een wederdienst. Van een bedankje tot een ruilobject, afhankelijk van wat jij nodig hebt en de ander te bieden heeft.
  3. Maar met deze eerste versmalling, dat werk pas werk is als het waarde heeft voor een ander of de gemeenschap, zijn we er nog niet. Want huishoudelijk werk of zorg voor de kinderen werd en wordt nog steeds niet altijd als werk erkend. Er staat namelijk niet altijd een financiële beloning tegenover. Werk is pas werk als er een betaling tegenover staat. Hoe hoger de betaling, des te belangrijker en waardevoller het werk dat verricht wordt. Logisch toch? Tenminste…? En zo ontstaat het verschil tussen de bankdirecteur en de vuilnisophaler, de zorgmanager en de verzorgende. Maar vertegenwoordigt de hoogte van het salaris hier nog de waarde van het werk? Draagt iemand die je kind opvangt of die jou verpleegt niet meer bij dan iemand die je als reclameman probeert te verleiden tot een nieuwe aankoop?  Ook ontstaat nu het begrip ‘vrijwilligerswerk’ als tegenhanger van betaald werk. Dit begrip maakt in ieder geval duidelijk dat iets toch werk kan zijn, ook als er geen betaling tegenover staat.

Samenvattend? Werk is het ‘zijn’ zelf, een directe persoonlijke verbinding met het leven. Een zorg, in eerste instantie voor jezelf en in tweede instantie voor je naasten en de gemeenschap als je directe leefomgeving. Ook het milieu hoort daarbij. Heidegger benoemt dit als ‘het zijn met mede-zijnden in een gemeenschappelijke wereld’. Gedurende onze opvoeding of socialisatie treedt er een versmalling van het begrip ‘werk’ op waarbij werk in eerste instantie iets is dat je doet voor een ander, en vervolgens vooral gezien wordt als datgene waarmee geld wordt verdiend. Hoe meer geld je verdient, des te meer status en zeggenschap. Waarmee dat geld verdiend wordt, en hoe waardevol en nuttig dit werk voor de wereld (gemeenschap en het milieu) is, lijkt ‘nicht mehr im frage’. Want de hoogte van geldelijke beloning is in zichzelf toch al een bewijs van nuttigheid en bewezen waarde? De vrije marktwerking van het kapitalistische systeem garandeert dit toch? In tweede instantie worden we wakker geschud doordat we meer en meer beseffen dat geldelijk gewin losgezongen lijkt te zijn van de inhoudelijke waarde van werk. We brengen schade toe aan het milieu, we buiten te vaak en te gemakkelijk andere mensen uit. Als er geen behoefte of schaarste is, dan creëren we deze wel in het belang van geldelijk gewin. Benjamin Barber stelt in zijn boek ‘de infantiele consument’(Barber, 2008) dat het doorgeslagen kapitalisme van de vrije markt kinderen bederft, volwassenen klein houdt en burgers vertrapt. In hoeverre draagt deze vorm van werk nog bij aan het ‘zijn’ zelf? Of doet het er eerder afbreuk aan?

Kortom, werk heeft een morele waarde, terwijl geld en goed op zich niet moreel kan zijn. Persoonlijk en individueel hoort werk gezondheid en welzijn op te leveren, en bij afnemende gezondheid levert goed werk wijsheid op. Werk in dienst van een ander levert erkentelijkheid, een wederdienst of een ruilobject op. Werk heeft dus een morele waarde die voelbaar en kenbaar wordt in onze relatie met onszelf en de omringende wereld. Krijgt werk een status- en machtswaarde waardoor we verleid worden de ander en de omgeving slechts als middel te zien, dan snijden we onszelf op de korte of lange termijn in de vingers door gebrek aan wederkerigheid, voortdurend conflictueuze relaties en afbraak van ons leefmilieu. Filosoof Kant drukte ons al op het hart de andere mens slechts als doel en nooit als middel te zien. Hoe moeten we dit tij keren in een kapitalistische vrije markt waar alles mag wat niet bij wet verboden is, ook al is het immoreel?

Is invoeren van basisinkomen de oplossing? Wat mij betreft wel! Daarin ben ik het eens met fervent voorstander Rutger Bregman (Gratis geld voor iedereen – Bregman 2016). Door inkomensgarantie van voldoende niveau hoeven we minder gauw te accepteren om van doel tot middel gereduceerd te worden. Momenteel geldt: wie kan, moet werken! Het doet er niet toe of we dat werk als zinvol ervaren, het gaat erom dat wij niet teren op de belastingcenten van anderen. Ervaren we het werk als niet-constructief en waardeloos, dan is dat nog geen acceptabele reden om het werk te weigeren. Pas als we er daadwerkelijk ziek van zijn, mogen we (tijdelijk) stoppen. Alternatief is een andere baan zoeken waarmee we onszelf opnieuw kunnen bedruipen. Maar hoeveel keuze hebben we hierin? Na pensionering of arbeidsongeschikt worden, zijn we ‘vrij’. We zijn te oud, te ongeschikt en daarom niet meer nodig voor de gemeenschap, is de boodschap. Als werk ten diepste met ‘zijn’ te maken heeft, is dit een moment waarop we mogelijk ervaren dat we mogen ophouden te bestaan. Het is dan opnieuw hard werken om onze bestaansgrond, en de link naar het leven zelf terug te vinden.