Hoe toepasselijk is het in deze tijd van Amerikaanse machtswisseling te filosoferen over ‘leiderschap’? In ons vorige filosofiecafé hebben we gesproken over het gezamenlijk narratief – het gezamenlijke verhaal als bindweefsel voor een samenleving. Trump lijkt iemand te zijn die een ander verhaal de wereld in wil brengen. Klimaatproblemen bestaan niet volgens hem, en alles is te koop voor geld. Hij is met overtuigende meerderheid gekozen als nieuwe leider, maar toch houden veel mensen hun hart vast voor wat komen gaat. De Big Tech mensen juichen dit andere verhaal juist toe en dragen er op hun manier een steentje aan bij. Echte democratie is volgens hun volledige vrijheid van meningsuiting, ook als het om beledigingen en misleidingen gaat. Want alles is toch simpel een kwestie van interpretatie? Wat is leiderschap in deze wereld van veranderende waarden? Is het enkel een kwestie van ‘doen geloven’ zoals Machiavelli beweerde? In hoeverre kunnen en willen wij van geloof veranderen om dit nieuwe verhaal bij te benen? Of zijn we eigenlijk al van ons oude geloof gevallen, maar ontdekken we dat nu pas? Wat denk jij?
Iedereen die wil filosoferen en durft te denken, ongeacht leeftijd, sociale achtergrond of opleiding, is welkom bij het Filosofiecafé.De ware kunst van filosoferen is niet zozeer het geven van je mening, maar eerder het stellen van de juiste vraag en onderzoeken van je eigen aannames.Heb jij dat vermogen of wil je dit (beter) leren? Kom dan naar het filosofiecafé. Doe je mee? Meld je dan snel aan en reserveer je plek via Eventbrite. Er is plek voor maximaal 30 deelnemers. De avond vindt plaats in de bovenzaal van het gezellige EETCAFÉ DE 7E HEMEL, grote kerkhof 28, Deventer.
Het zijn onze verhalen die ons herscheppen wanneer we worden verscheurd, gekwetst, of zelfs vernietigd. Het is de verhalenverteller, de droommaker, de mythe-maker, die onze feniks is, die ons op ons best en op ons meest creatieve manier vertegenwoordigt. Doris Lessing – Brits schrijfster en Nobelprijswinnaar literatuur 2007 (1919 – 2013)
In het laatste filosofiecafé van 2024 ontdekten we het belang van een gezamenlijk narratief – van een herkenbaar verhaal. De verhalen die deze tijd vorm geven zijn enigszins alarmerend. Ze variëren van ‘omvolking’ tot ‘derde wereldoorlog’ tot ‘vernietigen van ons leefklimaat op aarde’. De woorden die wij eraan geven hebben alles te maken met onze eigen beleving en onze eigen angsten. Kunnen we ook woorden geven aan inspirerende, helende gevoelens en constructieve idealen? Ik ga het met jullie onderzoeken in dit eerste filosofiecafé van 2025. Kunnen we ons de betekenisvolle momenten van vroeger herinneren waarmee we het verhaal van de toekomst vorm kunnen geven? Wat denk jij?
Iedereen die wil filosoferen en durft te denken, ongeacht leeftijd, sociale achtergrond of opleiding, is welkom bij het Filosofiecafé. De ware kunst van filosoferen is niet zozeer het geven van je mening, maar eerder het stellen van de juiste vraag en onderzoeken van je eigen aannames. Heb jij dat vermogen of wil je dit (beter) leren? Kom dan naar het filosofiecafé. Doe je mee? Meld je dan snel aan en reserveer je plek via Eventbrite. Er is plek voor maximaal 30 deelnemers. De avond vindt plaats in de bovenzaal van het gezellige EETCAFÉ DE 7E HEMEL, grote kerkhof 28, Deventer.
Op 7 november 2024 startte het Filosofiecafé Deventer met een fascinerend onderwerp: luisteren. Onder leiding van Trees Schopman, van De Spiegel – Filosofische Praktijk Deventer, werd dit thema vanuit verschillende perspectieven verkend. De avond begon met een opmerkelijke uitspraak van Confucius: “Een mens heeft twee oren en één mond om twee keer zoveel te luisteren dan te praten.” Dit zette de toon voor een diepgaande discussie over de essentie van luisteren, wat het werkelijk betekent, en hoe luisteren in de moderne wereld wordt ervaren.
Horen versus Luisteren
De vraag werd gesteld: Is er verschil tussen horen en luisteren? Het simpele “ik hoor je wel” versus “ik luister naar je” heeft implicaties voor de manier waarop we communiceren en ons verbinden met anderen. Aan de hand van een uitspraak uit de film Ronja de roversdochter – “je hoort het wel maar je luistert niet” – werd duidelijk dat er een fundamenteel verschil is tussen de twee. Horen is een passief proces, terwijl luisteren een actieve keuze is die vraagt om focus en aandacht.
Fenomenologisch Luisteren
Het concept van fenomenologisch luisteren werd geïntroduceerd, geïnspireerd door de fenomenologie van Edmund Husserl. Dit houdt in dat we naar iets kijken of luisteren alsof we het voor de eerste keer ervaren – zonder vooroordelen of vooraf gemaakte aannames. Dit leidde tot een discussie over hoe volwassen mensen vaak selectief waarnemen. We horen en zien alleen wat we herkennen, en missen zo vaak de rijkdom van de ervaring zelf. Door onze oordelen op te schorten, kunnen we ruimte maken voor een puurdere en completere ervaring van de wereld om ons heen.
Kristof van Rossem, bekend om zijn socratische gesprekken, stelde dat “leeg luisteren” een vaardigheid is die we kunnen trainen. Dit betekent luisteren zonder waardeoordeel, zonder te vergelijken of te categoriseren, zodat de ander zich werkelijk kan uitdrukken. Van Rossem stelde dat dit de basis is voor vriendschap en liefde. Een mooi voorbeeld van deze diepe, onvoorwaardelijke vorm van luisteren.
Luisteren als Reis
In de filosofie van Miriam Rasch werd het luisteren verder verdiept. Ze verwees naar het voorbeeld van de actiegroep Ambassade van de Noordzee, die vier jaar lang de zee hoorde om de geheimen ervan te begrijpen. Dit was luisteren als een reis, als een proces van openstaan voor de wereld om ons heen. Rasch sprak ook over de paradox van de digitale wereld, waar alles wordt getarget en gepersonaliseerd. Geluid komt binnen via onze oren, maar zonder context en zonder de ‘ruis’ die in de echte wereld vaak essentieel is voor een volledig begrip.
Wat Hebben We Nodig om Echt te Luisteren?
De vraag werd gesteld: Wat is er nodig om echt te kunnen luisteren? Het was duidelijk dat luisteren niet slechts een passief proces is van ‘aanhoren’. Echte luisteraars moeten stilte in zichzelf vinden, openstaan voor de taal van de ander, en zich vrijmaken van hun eigen oordelen. Alleen dan kunnen we ons daadwerkelijk inleven en proberen de boodschap van de ander te begrijpen.
Is het echter altijd mogelijk om de ander echt te begrijpen? Moeten we iemands taal spreken, hun geschiedenis kennen? Martha Nussbaum stelde dat begrip dieper gaat dan woorden: we moeten de context en de geschiedenis van de ander begrijpen, en elkaar accepteren als gelijkwaardige gesprekspartners. Dit roept de vraag op of we in staat zijn naar elkaar te luisteren als er een machtsongelijkheid bestaat. Heeft degene die meer macht heeft dan de ander niet ook de verantwoordelijkheid om beter te luisteren?
De Praktijk van Luisteren
In de praktijk zien we zowel situaties waar luisteren wel als niet gebeurt. Wat gebeurt er bijvoorbeeld wanneer mensen in een debat staan, zoals tijdens de Amerikaanse verkiezingen, waar de polariteit van meningen leidt tot weinig daadwerkelijk luisteren? Het werd duidelijk dat luisteren in een verdeeldheidssituatie veel complexer is dan het simpelweg horen van woorden. Wat zou er gebeuren als we werkelijk naar elkaar luisterden? Zou dat de boodschap veranderen? En zou dat ons zelfbeeld of de manier waarop we met de ander omgaan ook veranderen?
Luisteren is Meer dan Oren Alleen
Tot slot werd de vraag gesteld: Luisteren we echt alleen met onze oren? Wat gebeurt er als we beweringen niet alleen horen, maar echt beluisteren? Dit betekent dat we niet alleen de woorden horen, maar ook de context, de emoties, en de onderliggende betekenis. Echt luisteren vraagt om veel meer dan gehoor; het vraagt om volledig aanwezig te zijn, met al onze zintuigen.
Filosofisch Vooruitzicht
Met de afsluiting van deze avond werd de nadruk gelegd op de kracht van luisteren in onze persoonlijke en maatschappelijke interacties. Het is niet alleen een vaardigheid, maar ook een filosofisch instrument om diepere verbindingen te maken en ons begrip van de wereld om ons heen te verrijken.
Wat Brengt de Toekomst?
We kijken uit naar meer inspirerende gesprekken in het Filosofiecafé Deventer. In 2025 komen er opnieuw mooie activiteiten aan, zoals de maandelijkse cafés, midweken over levenskunst, en mogelijk zelfs cursussen in de natuur.
Wil je op de hoogte blijven van toekomstige evenementen? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief via filosoferenindeventer.nl!
Dank voor je aanwezigheid en bijdrage aan deze avond. We hopen je opnieuw te zien bij onze volgende bijeenkomst!
Hieronder zie je de presentatie in pdf die voor deze avond werd gebruikt.
Kinderen geloven in sprookjes. Kabouters en Sinterklaas bestaan. Grote mensen geloven in theorieën en complottheorieën. Wat is het verschil? Kinderen zijn verdrietig, onthutst soms als hen wordt verteld dat hun sprookje fictie is, maar accepteren dit gaandeweg met trots als onderdeel van ‘groot’ worden. Als grote mensen wordt verteld dat hun theorie fictie is praten ze niet meer met elkaar, of bestrijden elkaar te vuur en te zwaard om de ander te overtuigen van de eigen waarheid. We hebben de afgelopen keren in ons filosofiecafé gesproken over ‘taal’ en ‘luisteren’. Maar zijn die twee voldoende om tot een gemeenschappelijke waarheid te komen? Marijn Kruk (onderzoeker en journalist) zei in de podcast ‘achter de frontlinie’ dat complotdenkers en populisten door angst in een fictieve wereld leefden en dat we de realiteit, de werkelijkheid op hen moesten heroveren door hen te doordringen van de feiten. Maar wie zegt dat de feiten van de niet-populisten niet even fictief zijn als die van de populisten? Hoe slaan we dan de brug? Wat denk jij?
Filosofiecafé is voor iedereen die wil filosoferen en durft te denken, ongeacht leeftijd, sociale achtergrond of opleiding. De ware kunst van filosoferen is niet zozeer het geven van je mening, maar eerder het stellen van de juiste vraag en onderzoeken van je eigen aannames.Heb jij dat vermogen of wil je dit (beter) leren? Kom dan naar het filosofiecafé. Doe je mee? Meld je dan snel aan en reserveer je plek via Eventbrite. Er is plek voor maximaal 25 deelnemers. De avond vindt plaats in de bovenzaal van het gezellige EETCAFÉ DE 7E HEMEL, grote kerkhof 28, Deventer.
De avond wordt georganiseerd en begeleid door filosoof Trees Schopman van de Spiegel – filosofische praktijk Deventer.
Filosofiecafé Deventer 5 december: over ‘feit of fictie’ Locatie: Eetcafé de 7e hemel (bovenzaal) , Grote Kerkhof 28, Deventer Tijd: 20.00 tot 22.00 uur Aanmelden en kosten: vrije gift en aanmelden via Eventbrite ivm maximum groepsgrootte.
Op de eerste donderdagavond van oktober 2024 vond een boeiend Filosofiecafé plaats in Deventer, waarin het onderwerp taal centraal stond. Onder leiding van Trees Schopman van De Spiegel – Filosofische Praktijk Deventer werd dit veelzijdige onderwerp op filosofische wijze verkend. Het bleek al snel dat de vraag “Wat is taal?” niet zo eenvoudig te beantwoorden is.
Taal: Een Onmiskenbare Macht
Taal is meer dan een communicatiemiddel; het is de basis voor hoe we de wereld begrijpen en hoe we ons tot elkaar verhouden. We begonnen de avond met de vraag: Wat is taal voor jou? Veel deelnemers gaven aan dat taal een manier is om ideeën over te brengen, maar dat het ook kan worden gebruikt om te verwarren, te manipuleren of zelfs om te misleiden. Taal heeft de kracht om de werkelijkheid te ‘framen’.
Ludwig Wittgenstein: Taal als Denkproces
Een belangrijk filosofisch perspectief kwam van Ludwig Wittgenstein, die stelde dat “nadenken over taal als het genezen van ziekten” is. Door beter te begrijpen hoe taal werkt, kunnen we onze eigen misverstanden beter begrijpen en misschien zelfs oplossen. Wittgenstein geloofde dat de diepste menselijke problemen vaak voortkomen uit taalkundige verwarring. Volgens hem kunnen we alleen praten over wat we kunnen definiëren; over alles wat we niet op een eenduidige manier kunnen benoemen, zouden we moeten zwijgen. Later kwam hij tot de conclusie dat taal niet alleen een middel is om de werkelijkheid objectief te beschrijven, maar ook scheppend werkt, in de zin van ’taalspelen’—een spel dat we met woorden spelen om de wereld vorm te geven.
Taal, Denken en Werkelijkheid
Kunnen we eigenlijk denken zonder taal? En is er een werkelijkheid die losstaat van taal? De discussie ging verder met de Sapir-Whorf-hypothese die stelt dat ons wereldbeeld afhankelijk is van de taal die we spreken. Taal zou onze toegang tot de werkelijkheid bepalen en ons wereldbeeld kleuren. Dit bracht ons bij de vraag: Bepaalt de taal die we spreken de manier waarop we de wereld ervaren? Oftewel: kan de structuur van een taal onze perceptie van de werkelijkheid beïnvloeden? Als onze taal verandert, verandert dan ook de manier waarop wij de wereld om ons heen zien?
Een voorbeeld dat werd besproken, was hoe de wereldbeelden van verschillende culturen niet zomaar te vergelijken zijn vanwege de taalverschillen. Elk volk ziet de wereld door de lens van de eigen taal, wat de complexiteit en de rijkdom van taal benadrukt. De vraag werd gesteld: Is het mogelijk dat onze taal onze wereld kleurt, en hoe doen we dat eigenlijk?
De Gemeenschappelijke Wereld en Taal
In hoeverre delen we een gemeenschappelijke wereld? Of leeft iedereen in zijn eigen beperkte taal- en wereldbeeld? De opkomst van individualisme werd als een factor genoemd die ons steeds verder verwijdert van een gedeelde wereld. In een tijd waar we ons steeds meer richten op persoonlijke ervaringen en ‘eigen waarheden’, werd het duidelijk dat dit invloed heeft op de manier waarop we communiceren. Wat doet dit met onze taal? Is er nog een gemeenschappelijke taal die ons verbindt?
Wat als we een gemeenschappelijk geloof of zelfs een gemeenschappelijke taal, zoals Esperanto, zouden creëren om de kloof tussen mensen te overbruggen? Zou dit ons helpen om beter met elkaar te communiceren?
Slotwoorden: De Kracht van Taal
De avond eindigde met twee citaten die de essentie van het gesprek over taal mooi samenvatten:
Kahlil Gibran: “Wij zullen elkaar nimmer begrijpen zolang wij de taal niet tot zeven woorden terugbrengen.”
Johan Daisne: “Iedere taal is schoon voor wie luisteren kan. Want in elke taal zingt de gedachte van een volk en de ziel van een mens, en die muziek is universeel.”
Taal is niet alleen een hulpmiddel om te communiceren, maar ook een manier om de wereld om ons heen te begrijpen, te ordenen en te delen. Het is zowel de kracht die ons verbindt als de kloof die ons kan scheiden. De manier waarop we de wereld benoemen, is vaak hoe we de wereld ervaren.
Blijf Op de Hoogte
Wil je op de hoogte blijven van toekomstige filosofische gesprekken en evenementen? Schrijf je dan in voor de nieuwsbrief via filosoferenindeventer.nl.
Dank voor je bijdrage en aanwezigheid! Tot de volgende keer bij het Filosofiecafé Deventer, de eerste donderdagavond van de maand.
Zie hieronder de presentatie van deze avond in pdf.
Maar luisteren we alleen met onze oren? Vorig filosofiecafé ging over ‘taal’. Wat is er mooier dan het nu te hebben over ‘luisteren’? Taal zonder luisteren is onvolledig. Toch lijkt luisteren vaak lastig voor ons. We horen allerlei beweringen, soms luid of scherp, en zijn dan vaker geneigd ons horen af te schermen. Wat zou er gebeuren als we deze beweringen echt beluisterden in plaats van alleen hoorden? Verandert ‘luisteren’ de boodschap van de ‘taal’? Vereist luisteren naar een ander ook luisteren naar onszelf? Of moeten we juist onszelf even vergeten om de ander echt te horen? En als luisteren niet alleen met onze oren gebeurt, wat betekent luisteren dan nog meer? Wat denk jij?
Iedereen die wil filosoferen en durft te denken, ongeacht leeftijd, sociale achtergrond of opleiding, is welkom bij het Filosofiecafé.De ware kunst van filosoferen is niet zozeer het geven van je mening, maar eerder het stellen van de juiste vraag en onderzoeken van je eigen aannames.Heb jij dat vermogen of wil je dit (beter) leren? Kom dan naar het filosofiecafé. Doe je mee? Meld je dan snel aan en reserveer je plek via Eventbrite. Er is plek voor maximaal 25 deelnemers. De avond vindt plaats in de bovenzaal van het gezellige EETCAFÉ DE 7E HEMEL, grote kerkhof 28, Deventer.
Dit blog is geschreven nav filosofiecafé Deventer 7 december 2023 en opgedragen aan de bezoekers van die avond: Emile, Wil, Janneke, Sienie, Hans, Onno, Fred, Marlou, Lara, Hans, Paul, Ingrid, Frank, Jopie.
Filosofiecafé Deventer – oktober t/m april, de eerste donderdagavond van de maand – bovenzaal van eetcafé de 7e Hemel (grote kerkhof 28, Deventer). Zie de agenda.
Inleiding
Wat hebben emoties met oordelen te maken? Een oordeel hoort toch altijd op feitelijkheid gebaseerd te zijn? Mensen die zich door hun emoties laten leiden, zwabberen alle kanten op en diskwalificeren daarmee zichzelf in een rationeel ingerichte en dus op redelijkheid en verstand gebaseerde maatschappij. In ieder geval berokkenen ze zichzelf in de regel meer schade dan voordeel als ze niet nadenken…toch? Of misschien toch niet?
Martha Nussbaum en emoties
Volgens Nussbaum zijn onze emoties oordelen over de situatie waarin we ons bevinden. En daarmee zijn het ‘cognitieve inschattingen’. Onze emoties bevatten dus zinvolle informatie . “Emoties zelf zijn intelligent en zonder emoties is ons denken krachteloos” stelt Nussbaum in haar boek ‘Oplevingen van het denken – over de menselijke emoties’(2006). Daarom zouden emoties onderdeel moeten zijn van onze ethiek, want ze tonen onze ‘behoeftigheid’. Dit is haar grote bezwaar bij eigenlijk alles (politiek, ethiek, onderwijs) dat op feitelijkheid en rationele oordelen is gestoeld, en emoties probeert buiten te sluiten als ‘onberedeneerde of domme lichamelijke bewegingen’.
Martha Nussbaum over emoties (2 minuten)
Als belangrijk voorbeeld in haar theorie gebruikt ze vaker de behoeftigheid en afhankelijkheid van kleine kinderen en de daarmee gepaard gaande emoties. Ook beschrijft ze als voorbeeld het sterven van haar moeder. Hoe zijzelf emotioneel reageerde op de boodschap dat haar moeder op sterven lag en hoe zij daardoor naast mentaal, vooral ook fysiek en in haar bewegingen van slag was. Er staat veel op het spel om emoties op deze manier te zien, als intelligente reacties op de perceptie van waarde, licht ze toe in haar boek. Als emoties doordrenkt zijn van intelligentie en onderscheidingsvermogen, en als ze in zichzelf een besef van waarde of belangrijkheid bevatten, kunnen ze bijvoorbeeld niet gemakkelijk terzijde worden geschoven in verslagen van ethische oordeelsvorming, zoals zo vaak is gebeurd in de geschiedenis van de filosofie. … Als we emoties beschouwen als essentiële elementen van de menselijke intelligentie, in plaats van alleen als ondersteuning of rekwisieten voor intelligentie, geeft dit ons bijzonder sterke redenen om de voorwaarden voor welzijn in een politieke cultuur te bevorderen: want deze visie houdt in dat zonder emotionele ontwikkeling een deel van ons redeneervermogen als politieke personen zal ontbreken.
Heel verrassend in het verhaal van Nussbaum is, dat emoties intelligent zijn en onderscheidingsvermogen hebben. Als emoties dergelijke zelfstandige fenomenen zijn, is de mens die de emotie ondergaat dan nog wel verantwoordelijk voor eigen beleving en gedrag?
Stoïcijnen en rationaliteit
Prof. de Bruin over belang van emoties (2 minuten)
Volgens Boudewijn de Bruin kun je rationaliteit niet bereiken zonder emoties, je zult de meest idiote risico’s nemen. Rationaliteit is het nuchter nadenken en vellen van een oordeel op redelijke gronden. En blijkbaar heb je emotie daarbij nodig als waardevolle informatieverschaffer over de situatie waarin je je bevindt. Waarom moesten de Stoïcijnen dan niets hebben van emoties? Zij vonden het rustverstorende en irrationele verschijnselen. Emoties waren volgens hen zelfs verkeerde oordelen omdat zaken in zichzelf ‘indifferent’ zijn – niet goed of slecht – en volgens de natuurlijke orde van de logos voorbestemt om te gebeuren. De Stoïcijnen vonden dat mensen zich moeten bezighouden met datgene wat in hun macht ligt en dat zijn onze meningen, ons streven, onze begeerte en afkeer. We moeten willen wat ons overkomt, onze emoties via ons denken daarmee in lijn brengen totdat ze wegebben en wij gemoedsrust overhouden. Ik denk dat de Stoïcijnen op hun achterste benen zouden staan bij de bewering van Nussbaum dat emoties doordrenkt zijn van intelligentie en onderscheidingsvermogen, en ze in zichzelf een besef van waarde of belangrijkheid bevatten.
Aristoteles en zelfbeheersing
Theophrastus (371 – 287 v Chr. en leerling van Aristoteles) vindt dat je beter kunt vertrouwen op een paard zonder teugel dan op een man zonder oordeel. Wat bedoelde hij daarmee? Dat een man zonder oordeel stuurlozer is dan een paard dat op zijn instincten en dus zijn emoties vertrouwt? Zijn leermeester Aristoteles is duidelijk over emoties in zijn boek Ethica Nicomachea: Emoties zijn niet goed of slecht te noemen maar ze kunnen ons tot slechte dingen brengen als ze in strijd zijn met de juiste algemene regel. Daarom is zelfbeheersing inzake pijn en genot belangrijk, hoort het rationele principe leidend te zijn en niet de emoties. Aristoteles vergelijkt het onder invloed staan van emoties met dronken zijn, buiten zichzelf zijn of slapen. Deze mensen beschikken in zekere zin wel over kennis maar kunnen er in hun toestand geen gebruik van maken. Dit is echter niet altijd even herkenbaar omdat ook mensen die dronken zijn beweringen doen die op weten lijken te zijn gebaseerd. Volgens Aristoteles moeten we uitingen van mensen die in de greep van emoties zijn vergelijken met de manier waarop acteurs spreken; ze doen alleen taaluitingen maar hebben niet de mening of kennis die ze ogenschijnlijk uiten.
Zwart-witte feiten en gekleurde emoties
Wat kunnen we nu uit bovenstaande afleiden? Emoties zijn belangrijk om ons de waarde te laten inzien die een situatie voor ons heeft en dragen bij aan betekenisgeving. Een wereld bestaande uit feiten is als een zwart-wit weergave van de werkelijkheid. Onze emoties kleuren het plaatje in. Onze vooronderstellingen bepalen de kleur van de bril waarmee we het geheel bekijken. Volgens de Stoïcijnen hebben we alleen vat op onze eigen meningen; onze vooronderstellingen en conclusies. Dus we hebben vat op de kleur van de bril waarmee we het plaatje bekijken, maar niet op het plaatje zelf. En of we dan de inkleuring van het plaatje op de juiste manier beoordelen is vanwege onze gekleurde bril maar de vraag.
Conclusie
Moeten we ons in het vervolg maar tot zwart-wit plaatjes beperken en de kleuren als overbodig beschouwen omdat we ze niet zuiver en objectief waar kunnen nemen? Nee, want onze emoties en dus de kleuren in het plaatje geven onze betrokkenheid weer, en helpen zo mee om allereerst al de noodzaak te voelen tot een oordeel te komen, en vervolgens tot wat dit oordeel voor ons zou moeten zijn. Want feitelijkheid creëert nog geen betrokkenheid. Wel vraagt het ons om onze bril opgepoetst en helder te houden en kritisch de kleuring van onze brilglazen mee te wegen in wat we menen te zien. Dus laten we alsjeblieft ons verstand blijven gebruiken om tot een goed oordeel te komen, maar daarbij wel onze emoties, en de emoties van anderen de ruimte geven om het gekleurde deel van het verhaal te vertellen.
Dit blog is geschreven nav filosofiecafé Deventer 2 november 2023 en opgedragen aan de bezoekers van die avond: Wim, Harry, Hans, Sander, Folkert, Erik en Emile
Inleiding In de oude Griekse filosofie is het ‘samen spreken over samenlevingskwesties’, het meest optimale dat je als mens kunt doen. Socrates sprak mensen daarom aan op het marktplein en zette hen aan tot denken. Aristoteles noemde de mens een politiek dier en wie geen deel wilde nemen aan de polis, omdat hij zichzelf genoeg was, een beest of een god. Hannah Arendt noemt drie activiteiten die het menselijke leven kenmerken; arbeid, werken en handelen. Met dit laatste bedoelt zij het politieke handelen, het discussiëren met elkaar om de samenleving waar je deel vanuit maakt vorm te geven. Ook volgens haar was dit de meest verheven bezigheid, boven arbeid om het eigen leven in stand te houden en werken om praktische dingen te maken om het leven te veraangenamen. Wat maakt politiek handelen zo belangrijk voor de mens? Is het vergelijkbaar met een eerste levensbehoefte zoals eten en drinken, helemaal als je bedenkt dat mensen hongerstaking inzetten als strijdmiddel? Hoe ziet ons eigen politieke handelen eruit in een wereld die vaak groter is dan we kunnen behappen? Als politiek handelen het meest optimale is dat wij als mensen kunnen doen, hoe kunnen we de ‘politieke arena’ dan vormgeven op een manier waarin ieder mens tot zijn of haar politieke recht komt?
Politiek In eerste instantie lijkt het alsof we best wel kunnen overleven zonder al dat politieke gedoe, zonder al die politieke spelletjes waar we af en toe (of te vaak) doodmoe van worden. Politiek en politiek handelen heeft voor velen van ons geen positieve klank. Maar wat is het eigenlijk? Wat zijn onze eerste associaties als we denken aan ‘politiek handelen’? Spreken, vechten, verbonden sluiten, ook ‘handel drijven’ kwamen als associaties in mij op tijdens de voorbereiding. Het werd bevestigd tijdens de filosofie-avond waar associaties naar voren kwamen als ‘oorlog met Oekraïne, statement Rutte over Israël, compromissen sluiten, manipuleren, argumenteren vanuit standpunten, lobbyen, achterkamertjes … Tijdens de avond concludeerden we dat politiek handelen zich eigenlijk in alle regionen van de samenleving afspeelt. Niet alleen in de tweede kamer, of in Brussel of op het internationale strijdtoneel, maar ook op het werk in contact met je leidinggevende of collega’s. Ook in het contact met je buren, partners onder elkaar en zelfs kinderen handelen politiek naar hun ouders, vriendjes en leerkrachten zonder dat ze zich dat bewust zijn. Is er dan een enkel werkwoord te vinden dat synoniem is met politiek handelen? We kwamen uit op ‘onderhandelen’ en ‘binden’ in de trant van een gemeenschap kweken en mensen hieraan binden.
Doel van politiek Als we het op deze manier bekijken, wat is dan het doel van politiek handelen, van ons onderhandelen, van het binden tot een gemeenschap? We geven onze eigen ruimte vorm, en voor we deze ruimte vormgeven moeten we eerst deze ruimte claimen of veroveren op de andere partij. We moeten vriend van vijand scheiden. Waarvoor hebben we deze ruimte nodig, wat maakt die vormgeving van eigen ruimte zo belangrijk voor ons? Hierin geven we vorm aan onze eigen identiteit. We laten door ons gedrag, onze kleding, inrichting van ons huis, onze straat, dorp, stad, ons land, onze samenleving, en bovenal in onze gedeelde normen en waarden zien wie we zijn. Niet alleen voor die ander, maar ook voor onszelf. Want wie we zijn is van binnenuit niet direct grijpbaar voor ons, zoals je jezelf niet kunt bekijken zonder spiegel als hulpmiddel. We kunnen onszelf alleen waarnemen in de spiegel van onze omgeving. We zoeken en creëren een omgeving waarin we onszelf thuis voelen, waarin we ons kunnen nestelen volgens Cornelis (Logica van het gevoel, 2001). Een omgeving die past bij onze identiteit. Is het vormgeven van onze eigen identiteit te zien als een grondrecht voor mensen? Als je ziet dat mensen bereid zijn te sterven voor het behoud van eigen land, eigen cultuur, eigen waardigheid, dan zou het in ieder geval een erkend grondrecht voor mensen moeten zijn. Mensen zijn niet alleen bereid te sterven voor behoud van deze noodzakelijke persoonlijke ruimte, ze zijn ook bereid hiervoor te doden. En als mensen of groepen op deze levensbedreigende houding tegenover elkaar staan en elkaar de eigen identiteit ontzeggen of teveel beperken, is het oorlog!
Het optimale Het lijkt me niet dat Aristoteles en Arendt het onderling oorlog voeren, in welke mate en in welke vorm dan ook, als het optimale van de menselijke mogelijkheden wilden bestempelden. Dus het politiek handelen dat zij bedoelden moet juist iets zijn dat dit exces om je eigen ruimte te claimen en de ander zijn ruimte te ontzeggen weet te voorkomen. Het optimale is samen spreken over wederzijdse behoeften en noden en het samen delen of verdelen van ruimte op grond van kennis van de behoeften van die ander, maar ook kennis van de eigen behoeften, en op basis van gedeelde interessen en belangen. Hannah Arendt zegt in dit opzicht dat je emoties als liefde en vriendschap thuis moet laten en niet meenemen naar de onderhandelingstafel want dat is in haar ogen apolitiek.
Zien en gezien worden. Hebben wij voldoende kennis van de behoeften en noden van onszelf en van die ander? Als je kijkt naar het gebrek aan vertrouwen in de politiek zoals dat nu in het nieuws komt dan blijkt dat de huidige politici onvoldoende kennis hebben van de noden en de behoeften van het eigen volk. Heeft het volk zelf wel voldoende kennis van de eigen noden en behoeften? Dat is maar de vraag. In een tijd waarin we op onszelf menen te staan en niet meer verbonden zijn met een hoger iets als een God of Natuur, zijn we allemaal losgezongen individuen, groeit de eenzaamheid en ontstaat er te veel schreeuwerigheid in plaats van luisterend gesprek. We kennen elkaar steeds minder in onze wederzijdse behoeften en noden, en met het wegvallen van deze kennis versplintert ook de spiegel voor onze eigen zelfwaarneming en zelfkennis. Geen wonder dat onze politici dan politiek handelen vanuit hun eigen optiek en het contact en voeling met het volk verliezen. Valt hen dat kwalijk te nemen als het volk zelf niet meer mondig is bij gebrek aan zelfinzicht? We hebben de spiegelende ander nodig voor zicht op onszelf. Er is gebrek aan solidariteit, dat is het grote probleem van de huidige tijd, roepen schrijver Arnold Grunberg en milieuactiviste Greta Thunberg. We zien elkaar niet meer en willen niet met elkaar delen in wat we nodig hebben, terwijl we dit zien van de ander, deze kennis van de ander, broodnodig hebben voor het zien en (her)kennen van onszelf, volgens eerder genoemde Cornelis.
Ubuntu Maar wat dan? Bij onderhandelen, en dus politiek handelen, staat toch ons eigen belang voorop? En daarom moet je je soms afsluiten voor het belang en leed van de andere partij, anders verlies je terrein dat je niet wilt verliezen. Bovendien zei Hannah Arendt dat toch zelf? Emoties en gevoelens horen niet aan de onderhandelingstafel. Tegelijk erkennen we dat niet altijd het recht van de sterkte en slimste mag gelden, daarvoor hebben we wetten en regels ontworpen. Dan is eerlijk onderhandelen en dus eerlijke politiek toch voldoende gewaarborgd? Als we zien wat er nationaal en internationaal, laat staan onderling tussen mensen, mis gaat en belandt in schijnbaar onoplosbare conflicten en leed, dan kun je daar vraagtekens bij stellen. Zoals we de fysieke wereld en onze rol als mens daarin anders moeten gaan bekijken om klimaatproblematiek op te lossen en verder te voorkomen, zo moeten we ook onze eigen relatie met anderen opnieuw onder de loep nemen volgens Annette-Nobuntu Mul. Ze wijst ons op de Ubuntu filosofie met het motto ‘ik ben omdat wij zijn’.
Tot slot Ik wil hier eindigen met een mooie opmerking van een deelnemer aan dit filosofiecafé: politiek handelen is het onmogelijke mogelijk maken. Als dat toch eens zo mocht zijn, dan kunnen we samen wondertjes verrichten!
Filosofiecafé Deventer: van oktober tot en met april elke eerste donderdagavond van de maand in de bovenzaal van EETCAFÉ DE 7E HEMEL, grote kerkhof 28, Deventer. Zie de geplande evenementen.
